«Έστι δε πίστις ελπιζομένων υπόστασις, πραγμάτων έλεγχος ου βλεπομένων» – «Πίστη σημαίνει σιγουριά γι’ αυτά που ελπίζουμε και βεβαιότητα γι’ αυτά που δε βλέπουμε.»
Καθώς περνούν τα χρόνια και μπαίνουμε στην τελευταία δεκαετία της δεύτερης χιλιετίας μετά Χριστόν, τούτος ο ορισμός της πίστης παίρνει όλο και μεγαλύτερη αξία κι ενδιαφέρον, κι όλο και περισσότερο συλλαμβάνουμε το νόημά του, -και για τους πιο πολλούς, δυστυχώς, γίνεται όλο και πιο άπιαστο όνειρο κι όλο και πιο δύσκολο στην εφαρμογή του. Ήταν εποχές, παλιά, που η πίστη σε κάποιο Θεό ή σε κάποια θρησκεία ήταν κάτι το αυτονόητο. Θάπρεπε τότε να ξεχωρίσεις ανάμεσα σε πολλών ειδών δοξασίες και δόγματα και δεισιδαιμονίες για να βρεις τη σωστή πίστη ή το σωστό πιστό, όπως ακριβώς μας τον περιγράφει ο Λόγος του Θεού. Σήμερα απ’ το ένα μέρος ψάχνεις ανάμεσα σ’ ένα σωρό απιστίες και άπιστους για να βρεις κάποιον που πιστεύει, που απλά δηλώνει πως πιστεύει στο Θεό, κι είναι αυτό ακόμα πιο δύσκολο στον τόπο μας όπου τ’ όνομα του Θεού ακούγεται πολύ σπάνια και τις πιο πολλές φορές διαστρεβλωμένα κι έτσι απλά από συνήθεια και μέσα σε τυποποιημένες εκφράσεις. Κι από το άλλο μέρος καθώς φτάνουμε στους τελευταίους καιρούς, το κεφάλαιο της πίστης γίνεται παγκόσμια και πάλι επίκαιρο ανάμεσα στις μάζες, καθώς απογοητευμένες από τη χρεοκοπία της κάθε μορφής ιδεολογίας αναζητούν και πάλι κάτι που να γεμίσει το εσωτερικό κενό τους. Κι είναι αυτό ακριβώς που μπερδεύει ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Αστρολόγοι και αστρολογίες κάθε μορφής, μάγοι και σατανιστές, προφήτες, θεραπευτές και θαυματοποιοί, δάσκαλοι και γκουρού κάθε προέλευσης και κάθε είδους έχουν εισβάλει μέσα στο χώρο της πίστης και προσπαθούν κυριολεκτικά να τον αλώσουν και να εκμεταλλευτούν τη λαχτάρα -και την ευπιστία- του απλού ανθρώπου, που αποζητά μια κάποια λύση στις αγωνίες και στα ερωτηματικά τα σχετικά με την ύπαρξή του και το αιώνιο μέλλον του.
Υπάρχει μια άποψη που επικρατεί στις μέρες μας, αποτέλεσμα της πείρας αιώνων γύρω από το μεγάλο αίτημα της δημοκρατίας. «Όταν απειλείται η δημοκρατία», λένε οι σοβαροί μελετητές της πολιτικής, «το καλύτερο φάρμακο ενάντια στους κινδύνους που την απειλούν είναι ακόμη περισσότερη δημοκρατία». Το ίδιο, πιστεύω, ισχύει και προκειμένου για την πίστη. Όταν απειλείται και προσβάλλεται η πίστη, το καλύτερο αντίδοτο για ν’ αντιμετωπιστεί η απειλή είναι ακόμη περισσότερη πίστη. Άλλωστε αυτή η αρχή συμβιβάζεται απόλυτα με όλα εκείνα που επιτάσσει ο Λόγος του Θεού. Και -πολύ σωστά- με τις ίδιες αυτές λέξεις διατυπώθηκε και το σημερινό μας θέμα σαν αίτημα του καιρού μας: «περισσότερη πίστη».
*************************
«Πίστει νοούμεν καταρτίσθαι τους αιώνας ρήματι Θεού, εις το μη εκ φαινομένων τα βλεπόμενα γεγονέναι» – «Με την πίστη καταλαβαίνουμε ότι ο Θεός με το λόγο του έφτιαξε το σύμπαν, κι ότι συνεπώς καθετί που βλέπουμε δημιουργήθηκε από κάτι που δε φαίνεται». Έτσι αρχίζει την ανάλυσή του πάνω στο κεφάλαιο της πίστης ο θεόπνευστος συγγραφέας της προς Εβραίους Επιστολής. Κι είναι τώρα, στη δεκαετία του ’90, που αυτά τα λόγια έρχονται να μας θυμίσουν ένα κεφάλαιο της πίστης που συχνά ξεχνιέται. Πως το Θεό τον βλέπουμε όχι μονάχα μέσα στην Αγία Γραφή και μέσα μας καθημερινά, μα και γύρω μας, όχι βέβαια μέσα σ’ αυτό το απερίγραπτο κατασκεύασμα που δημιούργησε ο σύγχρονος άνθρωπος με τα καυσαέρια και τη μολυσμένη ατμόσφαιρα και το θόρυβο και το νέφος, μα στον καθαρό αέρα της εξοχής, μέσα στην πανέμορφη φύση που μιλά αδιάκοπα για το θαύμα της Δημιουργίας. Πάρτε μια όμορφη ανθοδέσμη κι απολαύστε χρώματα κι ευωδιές, ξαπλώστε την άνοιξη πάνω στην καταπράσινη χλόη, θαυμάστε ένα απ’ τα πλουμιστά ζωγραφισμένα φτερωτά ή ένα όμορφο ζωντανό της γης, ατενίστε μια νύκτα τον καθαρό έναστρο ουρανό με τα δισεκατομμύρια ουράνια σώματα στο απέραντο σύμπαν και δοξάστε τον Υπέρτατο Καλλιτέχνη γι’ αυτό το ανεπανάληπτο θαύμα και νιώστε περήφανοι που καταδέχεται ν’ ασχολείται μαζί μας και στα πιο ασήμαντα ακόμα καθημερινά μας προβλήματα. Δε ζούμε το Θεό μονάχα μέσα στην ιστορία ή μόνο μέσα στην Αγία Γραφή ή μέσα στην καθημερινή μας πνευματική εμπειρία. Τον βλέπουμε και γύρω μας, στα θαυμάσια δημιουργήματά του. «Επειδή τα αόρατα αυτού βλέπονται φανερώς από κτίσεως κόσμου νοούμενα δια των ποιημάτων, καθώς και η αιώνιος αυτού δύναμις και η θειότης». Τι πιο υπέροχο άλλωστε δημιούργημα του Θεού από τον ίδιο τον άνθρωπο έστω και χαλασμένο και διαστρεβλωμένο από την πτώση, κι από εκείνα τα δημιουργήματα που ο Μεγάλος Δημιουργός του έδωσε την ικανότητα να δημιουργεί, έστω και μουντζουρωμένα από τη βρωμιά της αμαρτίας; «Δια πίστεως εννοούμεν ότι οι αιώνες εκτίσθησαν με τον λόγον του Θεού, ώστε τα βλεπόμενα δεν έγιναν εκ φαινομένων»… Και είναι, το ξαναλέμε, η πλευρά αυτή της πίστης το ίδιο απαραίτητη στον καιρό μας όπως κι οι άλλες πλευρές, όταν πολλές είναι οι επιθέσεις του εχθρού και στην κατεύθυνση αυτή με κάθε είδους θεωρίες και μεγαλόστομες ανοησίες…
Ωστόσο το κεφάλαιο της πίστης έχει πολλά άλλα ακόμη να μας πει. Κι ασφαλώς απ’ τα πιο σπουδαία ή μάλλον το πιο σπουδαίο, είναι τι και προπάντων σε ποιον πιστεύουμε. Πολλές και δυστυχώς με πολλή τέχνη οι επιθέσεις του εχθρού και σ’ αυτόν τον τομέα. Ο υποβιβασμός του προσώπου του Χριστού, του αρχηγού και τελειωτή της πίστης, γίνεται με πολλούς και διαφόρους τρόπους, πολύ ύπουλα και πολύ έξυπνα -καμιά φορά ευτυχώς όχι και τόσο έξυπνα. Τάχα για να εξάρουμε το έργο του Αγίου Πνεύματος που δήθεν… «ανακαλύφτηκε» στον καιρό μας, ή για να νιώσουμε το Χριστό πιο δικό μας και πιο ανθρώπινο, ή ακόμη -και με τις πιο καλές προθέσεις- στην προσπάθειά μας να τονίσουμε το σταυρικό έργο του Χριστού υποκαθιστούμε τον ίδιο το Χριστό με το σταυρό Του και τη σταυρική θυσία Του. Χριστός δεν είναι μονάχα το σταυρικό Του έργο. Όλη εκείνη η τετραπλή σκιαγραφία στα ευαγγέλια της προσωπικότητας, της συμπεριφοράς Του και της διδασκαλίας Του δεν έχει γίνει ούτε τυχαία, ούτε για λόγους απλά ιστορικούς κι ενημερωτικούς. Το Χριστό ή τον παίρνεις ολόκληρο -την προσωπικότητά Του, το παράδειγμά Του, τη διδασκαλία Του και φυσικά και το σταυρικό θάνατό Του και την ανάστασή Του- ή δεν παίρνεις τίποτα. Τόχουμε νομίζω πει και άλλοτε: πουθενά η Αγία Γραφή δε μιλά απλά για πίστη στο λυτρωτικό έργο του Χριστού. Αυτή τη φράση που κυκλοφορεί τόσο πλατιά ανάμεσα στους ευαγγελικούς «πίστεψε πως ο Χριστός πήρε τις αμαρτίες σου πάνω στο σταυρό και θα σωθείς» δε θα τη βρούμε πουθενά μέσα στο Λόγο του Θεού. Η Γραφή μας λέει παντού «πίστεψε στον Κύριο Ιησού Χριστό και θα σωθείς», κι αυτό είναι κάτι διαφορετικό από την απλή αποδοχή ενός γεγονότος. Κι αλήθεια, είναι αυτή η πίστη που αξίζει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο μέσα στον κόσμο. Αλλιώς με τους κάθε είδους κενούς συναισθηματισμούς και τα κάθε μορφής συνθήματα οδηγούμαστε σ’ ένα είδος πίστης, ελκυστικό ίσως στην αρχή γιατί έχει πολύ θέαμα και πολλή φασαρία, στο βάθος όμως χωρίς αντίκρισμα και χωρίς σοβαρότητα. Γιατί ό,τι ανόητο, ό,τι αστείο, ό,τι αφελές και απλοϊκό δεν έχει θέση μέσα στην πίστη του Χριστού. Ας ξαναμελετήσουμε προσεκτικά τα ευαγγέλια, με τη σύγχρονη μάλιστα μετάφραση που σίγουρα μιλά πολύ περισσότερο στο σημερινό άνθρωπο. Και θα δούμε πόσο λογικός, πόσο προσγειωμένος, πόσο σοβαρός, αλλά και πόσο ευαίσθητος, πόσο ευγενικός, πόσο διακριτικός και άνετος υπήρξε ο Γιος του Θεού στο πέρασμά Του πάνω στη γη. Κι όλα αυτά σε συνδυασμό με μια αδιάκοπη επαφή με τον Πατέρα Θεό σε κάθε στιγμή και σε κάθε περίσταση. Και τέτοια πρέπει νάναι κι η πίστη όλων μας. Σε αδιάκοπη επαφή με τον Πατέρα Θεό κάθε στιγμή και για κάθε ζήτημα, αλλά μαζί και κάτι εσωτερικό, ευγενικό και προσωπικό. Δεν είναι η πίστη αναλώσιμο και εμπορεύσιμο είδος για να εκτίθεται καθημερινά στις βιτρίνες σε βαθμό που να συγκεντρώνει την ειρωνεία των ξένων και κάθε άλλο παρά να τιμά τ’ όνομα του Θεού. Κι ασφαλώς δε μιλούμε για κάθε είδους δημόσια εκδήλωση και για κάθε ευαγγελιστική προσπάθεια. Προσωπικά νιώθω απεριόριστο θαυμασμό για το μεγάλο ευαγγελιστή Μπίλυ Γκράχαμ και για τον τρόπο που εργάζεται για το Θεό, για ν’ αναφερθούμε σ’ ένα παράδειγμα παγκόσμια γνωστό. Και βέβαια μεταχειρίζεται πολλά από τα σύγχρονα μέσα διαφήμισης, το κάνει όμως με τρόπο σοβαρό και υπεύθυνο, αν θέλετε με τρόπο χριστιανικό, άσχετα με τυχόν επιφυλάξεις που μπορούν να υπάρξουν σε μερικές λεπτομέρειες. Δεν μπορούμε όμως να πούμε το ίδιο και για πολλούς άλλους, πάσης φύσεως «τηλευαγγελιστές» που οι κραυγές και οι θεατρινισμοί τους έκαναν και κάνουν τα πλήθη να εκστασιάζονται, και δυο-τρεις απ’ αυτούς έδειξαν την ποιότητά τους και τον πραγματικό τους εαυτό τον τελευταίο καιρό. Άλλο λοιπόν πίστη και αφιέρωση και καλή μαρτυρία, κι άλλο «αλληλούια», υψωμένα χέρια κι αφελείς επιφανειακές εκδηλώσεις που η επίδρασή τους σβήνει μαζί με τα φώτα της συγκέντρωσης. Άλλο ευαγγελιστής, κι άλλο θεατρίνος χωρίς εσωτερικό αντίκρισμα. Και κάτι ακόμη: είπαμε πως η πίστη είναι κάτι εσωτερικό και προσωπικό. Αυτό σημαίνει πως η πίστη ούτε αξιολογείται από τους υπόλοιπους πιστούς για βαθμολόγηση και ταξινόμηση –«αυτός είναι πιστός και πνευματικός, ο άλλος είναι σαρκικός και κοσμικός»- ούτε βέβαια αποτελεί αφορμή για άγχος και ανησυχία, τάχα να δείξουμε πως είμαστε πιστοί για να πάρουμε καλύτερη θέση στις συνειδήσεις των υπόλοιπων αδελφών και στην εκκλησιαστική καθεστηκυία τάξη. Γιατί Ένας μονάχα έχει δικαίωμα ν’ αξιολογεί και ν’ απονέμει επαίνους και βραβεία. «Εις τον ίδιον αυτού Κύριον ίσταται και πίπτει» ο καθένας μας…
Το κεφάλαιο όμως της πίστης δε σταματά ως εδώ. Ας υποθέσουμε πως ο Θεός μάς είχε δώσει το προνόμιο να βρεθούμε για λίγες στιγμές στην παρουσία Του, πάνω στον ουρανό, και να ζήσουμε όλα εκείνα που διαβάζουμε μέσα στο Λόγο Του. Είναι σίγουρο πως αλλιώτικα θα συμπεριφερόμασταν όταν θα κατεβαίναμε και πάλι στη γη. Είναι σίγουρο πως θα αρπάζαμε τον πρώτο διαβάτη που θα συναντούσαμε στο δρόμο, θα τον ταρακουνούσαμε και θα του φωνάζαμε: «Ξύπνα, εδώ συμβαίνουν φοβερά κι ανήκουστα πράγματα, κι εσύ ζεις και περπατάς αμέριμνα, ξύπνα, βαδίζεις κατευθείαν για την κόλαση, ξύπνα πριν είναι πολύ αργά, υπάρχει ακόμη χρόνος και τρόπος!». Πόσο πολύ πιστεύουμε σε όλα αυτά που μας είπε ο Κύριος, πόσο φαίνεται αυτό μέσα στη ζωή μας, ίσως όχι με τον ακραίο αυτό τρόπο που περιγράψαμε, πόσο όμως έχουμε την έγνοια των ανθρώπων που μας φέρνει ο Θεός κοντά τους, πόσο είμαστε σίγουροι για όλα αυτά σα να τα έχουμε πραγματικά ζήσει, μια και μας τάχει περιγράψει ο ίδιος ο Κύριος μέσα στο Λόγο Του; Έχουν περάσει πολλά χρόνια, δε θα το ξεχάσω όμως ποτέ, τόχω πει πολλές φορές μέχρι τώρα, και θα εξακολουθώ να το λέω. Ήτανε στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70, που ο Κύριος κάλεσε κοντά Του τον αξέχαστο θείο μου Τηλέμαχο, αδελφό αυτής εδώ της εκκλησίας. Καθώς μπήκα στο δωμάτιο της κόρης μου για να της αναγγείλω την είδηση, τη βρήκα να παίζει με τα παιχνίδια της. Βρισκόταν ακόμη στην προσχολική ηλικία. «Ο θείος Τηλέμαχος πέθανε», της είπα. «Θα τον ξαναδούμε στον ουρανό;» Με ρώτησε. «Βέβαια και θα τον ξαναδούμε», της απάντησα. «Α, ωραία», είπε και γύρισε και πάλι αμέριμνη στα παιχνίδια της. Κανείς δε μας ζητά να είμαστε ξένοι στον κοινό σ’ όλους μας ανθρώπινο πόνο, ωστόσο η πραγματική πίστη χαρίζει εκείνο το αίσθημα της εμπιστοσύνης, εκείνο του αυτονόητου, αν θέλετε, απαράλλαχτα όπως το νιώθουν τα μικρά παιδιά. Κάποιος νεαρός αδελφός χάρισε πρόσφατα ολόκληρη τη μικρή περιουσία του για κάποιο πνευματικό σκοπό, μερικές δεκάδες χιλιάδες δραχμές, που μάζευε λίγο-λίγο εδώ και χρόνια. «Τι να τα κάνω τα λεφτά;» παρατήρησε «Αφού εκεί πάνω σίγουρα θάχω περισσότερα»… «Κύριε, αύξησον εις ημάς την πίστην…» Αύξησέ την σ’ όλους εμάς που η καθημερινή ζωή και η καθημερινή τριβή με τις πολύ λογικές και πολύ πεζές ασχολίες μάς έχει κάνει πολύ λογικούς, πολύ «προσγειωμένους» και πολύ δύσπιστους… Κι αύξησε ακόμη όχι μονάχα την πίστη μας, μα και την εμπιστοσύνη μας σε Σένα και σ’ όλες τις υποσχέσεις Σου. Όχι όπως εμείς θέλουμε να γίνει, αλλά όπως Εσύ σχεδιάζεις, για το καλό μας και την πνευματική μας προκοπή. Και προπάντων όπως Εσύ τ’ αξιολογείς, κι όχι όπως εμείς… Ένας παλιός αδελφός πριν πολλά χρόνια προσευχόταν για το μικρό παιδάκι του που ήταν ετοιμοθάνατο. Και μέχρι την τελευταία στιγμή ήταν σίγουρος πως το παιδί θα γίνει καλά. Τελικά το παιδί πέθανε. Μ’ όλο το θαυμασμό και το σεβασμό μου προς τον παλιό εκείνο αδελφό, βρίσκω πως ο τρόπος σκέψης του δεν ήταν σωστός. Δεν μπορούμε να ζητάμε ή να δεχόμαστε απ’ το Θεό μονάχα τα καλά, όπως είχε πει κι ο μεγάλος Ιωβ, εννοώντας τα υλικά, τα γήινα καλά. «Ουχί το θέλημα το εμόν, αλλά το σον ας γίνει», είχε πει και ο Κύριος μέσα στην αγωνία Του στη Γεσθημανή. Και σίγουρα το θέλημα του Κυρίου είναι πολύ καλύτερο από τα δικά μας σχέδια, και «συνεργεί εις το αγαθόν», στο πνευματικό μας αγαθό και στην πνευματική μας ωφέλεια. Όσο κι αν είναι αυτό καμιά φορά οδυνηρό για μας κι όσο κι αν καμιά φορά -ανθρώπινο κι αυτό, και θεμιτό και χαρακτηριστικό εντελώς χριστιανικό- μας κάνει να παλεύουμε ανάμεσα σε αμφιβολίες και ερωτηματικά. Ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο μεγάλος χριστιανός που όλοι οι χριστιανοί αναφέρουν τ’ όνομά του, ελάχιστοι όμως τον γνωρίζουν πραγματικά, υπήρξε ένας από τους πιο ανθρώπινους και πιο ειλικρινείς πιστούς, κι ολόκληρη η ζωή του στάθηκε ένας αγώνας πίστης με τους θριάμβους αλλά και τις δύσκολες στιγμές και τα ερωτηματικά. Όταν βρισκόταν κάποια μέρα δίπλα στο κρεβάτι της ετοιμοθάνατης δεκατετράχρονης κόρης του, ξέσπασε: «Μικρή μου, αγαπημένη Μαγδαληνή, θ’ αναστηθείς και θα λάμπεις σαν τ’ άστρα και τον ήλιο. Αλήθεια, τι παράξενο… Να γνωρίζεις ότι βρίσκεσαι σε ειρήνη κι όλα είναι ευχάριστα, κι όμως να σε κυριαρχεί τόσο βαθιά θλίψη!» «Τότε θα μάθω το γιατί», όπως είχε γράψει κάποτε κι η αξέχαστη Ρέα Συλβία, η αδελφή μας Μαρία Φερεντίνου. Τότε, όταν θα βρεθώ στην παρουσία του Θεού θα λυθούν τα ερωτηματικά κι οι αμφιβολίες. Μέχρι τότε όμως το μόνο που έχω να κάνω είναι να πιστεύω και να εμπιστεύομαι. Δεν ξέρω αν ποτέ έχετε δοκιμάσει να συναρμολογήσετε ένα παζλ. Εγώ προσπάθησα αρκετές φορές, συνήθως μένω στα μισά του δρόμου. Ωστόσο είναι θαυμάσιο νάχει τελειώσει και από τα μικρά-μικρά κομματάκια που το καθένα μόνο του μοιάζει να μην έχει νόημα κι αξία, να προβάλλει μια θαυμάσια εικόνα. Ελάχιστα μικρά κομματάκια έχουμε στα χέρια μας από το παζλ της αιώνιας πραγματικότητας, και προσπαθούμε να βρούμε άκρη μέσα απ’ αυτά, να διακρίνουμε ολοκληρωμένη την εικόνα που ωστόσο είναι αδύνατο να φανεί τώρα μπροστά μας έστω και σ’ ελάχιστο ποσοστό. «Ως εν κατόπτρω αινιγματωδώς», όπως λέει κι ο απόστολος Παύλος. Και την εποχή εκείνη βέβαια ο καθρέφτης κάθε άλλο παρά σωστή κι ολοκληρωμένη εικόνα έδινε. Να γιατί χρειάζεται η πίστη. «Κύριε, τώρα ακόμη σ’ αυτή τη ζωή δεν καταλαβαίνουμε παρά μόνο ελάχιστα ή και τίποτε απ’ όλα εκείνα τα υπέροχα σχέδιά Σου για μας. Το μόνο όμως που ξέρουμε, Κύριε, είναι πως Εσύ που τα ρυθμίζεις όλα μας αγαπάς, και όλα εκείνα τελικά που δεν μπορούμε να τα συλλάβουμε αποβλέπουν στο πνευματικό μας καλό, αν βέβαια είμαστε από τους «αγαπώντας Σε». Κύριε, κάνε μας να νιώσουμε βαθιά μέσα μας πως με τα τρία-τέσσερα κομμάτια του παζλ δεν μπορούμε να συλλάβουμε την εικόνα που έχει εκατομμύρια ή δισεκατομμύρια άλλα κομμάτια. Κύριε, αύξησέ μας την πίστη…»
Καθώς μπαίνουμε στην τελευταία δεκαετία της δεύτερης χιλιετίας με τις κοσμογονικές αλλαγές και ανακατατάξεις, το αίτημα για περισσότερη πίστη γίνεται ακόμη πιο επιτακτικό και βιαστικό. Και για ολόκληρη την εκκλησία του Χριστού, που έχει να παλέψει με θηρία σατανικά, μ’ εχθρούς δύσκολους κι ανίκητους με ανθρώπινα όπλα, σαν τη μάστιγα του ισλαμισμού που έχει αναβιώσει απειλητικά στον καιρό μας, αλλά μαζί -κι αυτό είναι που μας ενδιαφέρει περισσότερο- το αίτημα για περισσότερη πίστη αφορά και τον καθένα μας ατομικά. Είναι ευτύχημα ότι στον καιρό μας δίνεται έμφαση στον ευαγγελισμό των ψυχών, με μέσα μάλιστα μαζικά που πιστεύω πως ο Θεός τα έχει βάλει στη διάθεση των παιδιών Του. Το μεγάλο όμως ερώτημα είναι τι είδους χριστιανούς κατασκευάζουν οι μεγάλες αυτές ευαγγελιστικές προσπάθειες, ή –ακόμα πιο σπουδαίο- τι είδους χριστιανοί είμαστε εμείς, ο καθένας μας ατομικά. Κι ακόμη πόσο το εναγώνιο ερώτημα του Χριστού αν θα βρει με το δεύτερο ερχομό Του την πίστη πάνω στη γη μάς ανησυχεί και μας προβληματίζει. Στο χέρι μας, στο χέρι του καθενός μας είναι να μη σταθούμε μονάχα στον προβληματισμό. Αλλιώτικα άδικες οι συνάξεις μας, άδικα τα συνέδρια και οι ευαγγελιστικές προσπάθειες, άδικος κόπος οι κάθε είδους διοργανώσεις και συγκεντρώσεις και συναυλίες. «Κύριε, αύξησον εις ημάς την πίστην… Ακόμη και μέσα στο τέλος του εικοστού αιώνα, η μάλλον ακόμη περισσότερο τώρα όπου ή στιγμή του ερχομού Σου πλησιάζει κι όπου ο φόβος για την εξάλειψη της πίστης, της αληθινής πίστης, είναι και δικαιολογημένος και πραγματικός –περισσότερο ίσως από ποτέ άλλοτε…»
( Συνέδριο Θεσσαλονίκης 26/2/90)