Παν-εν-θεϊσμός[1]

Η λέξη «χωρώ» για αιώνες έκφραζε την αντίληψη ότι ο Τριαδικός Θεός, πανταχού παρών στη δημιουργία, διεισδύει και διαπερνά όλα τα δημιουργήματα, περικλείοντας τη δημιουργία αλλά εκτεινόμενος και πέρα από αυτήν. Διευρύνοντας αυτήν την αντίληψη η έννοια «χωρώ» εφαρμόστηκε στις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των προσώπων της Τριάδας. Πατέρας και Υιός είναι αμοιβαία δεκτικοί και περιχωρητικοί και περιέχουν ο ένας τον άλλο.[2] Η αξίωση του παν-εν-θεϊσμού όσον αφορά στις σχέσεις Θεού και δημιουργίας στην πατερική σκέψη είναι παράλληλη με τη Χριστολογική Περιχώρηση ως αμοιβαιότητα της θείας και της ανθρώπινης φύσης του Χριστού. Δεν υπάρχει σύμμειξη Δημιουργού και δημιουργίας όπως εξηγεί ο Μέγας Αθανάσιος. Όντας Λόγος ενώ βρίσκεται σε όλη την κτίση βρίσκεται και έξω και πέρα από κάθε τι. Τα περιέχει όλα και μόνο εν τω Πατρί βρίσκεται όλος και σε όλα:

τοῦ Θεοῦ Λόγος… Οὐδὲν γὰρ αὐτοῦ κενὸν ὑπολέλειπται τῆς κτίσεως μέρος· 
πάντα δὲ διὰ πάντων πεπλήρωκεν αὐτὸς συνὼν τῷ ἑαυτοῦ Πατρί.[3]

Λόγος ὤν… συνεῖχε δὲ τὰ πάντα μᾶλλον αὐτός· καὶ ὥσπερ ἐν πάσῃ τῇ κτίσει ὤν… καὶ ἕκαστον καὶ πάντα ὁμοῦ ζωοποιῶν, περιέχων τὰ ὅλα καὶ μὴ περιεχόμενος, ἀλλ᾿ ἐν μόνῳ τῷ ἑαυτοῦ Πατρὶ ὅλος ὢν κατὰ πάντα.[4]

Οι φράσεις «Οὐδὲν αὐτοῦ κενὸν ὑπολέλειπται τῆς κτίσεως μέρος» και «περιέχων τὰ ὅλα» δίνουν τη δυνατότητα να αναφερόμαστε στην Παν-εν-θεϊστική δημιουργία, όπου τα πάντα δημιουργήθηκαν, συντηρούνται και αναδημιουργούνται εν Θεώ. Με την κατανόηση ότι ο Θεός  ευρίσκεται σε όλα και όλα υπάρχουν εν Θεώ δηλώνουμε ότι ο Θεός δεν σμικρύνεται σε συγκεντρωτική μονάδα ή αυτό-περικλειόμενη τριάδα. Ο ενσαρκωμένος Λόγος εκφράζει αποκαλυμμένη, κοσμολογική απειρότητα.[5] Ο Μέγας Βασίλειος αποδομεί το δυϊσμό που προκαλούμε όταν αναφερόμαστε από τη μία στη θεία προέλευση της δημιουργίας και από την άλλη στη σχετική απαρχή της δημιουργίας επειδή η έννοια ἀρχῇ υπερβαίνει τα όρια του χρόνου, του τόπου, του σημείου εκκίνησης, ή της πρώτης αιτίας. Καταγράφει πολλές σημασίες της έννοιας  ἀρχῇ, όπως: αρχή είναι εκείνο από το  οποίο αρχίζει να γίνεται κάτι και λέγεται αρχή του άλλου που ενυπάρχει σε αυτό. Μας προτρέπει να προσέχουμε αφού η «αρχή» λέγεται με πολλές σημασίες, μήπως η λέξη που χρησιμοποιείται στο πρώτο εδάφιο της Βίβλου ταιριάζει με όλες τις σημασίες της.

Λέγεται δὲ ἀρχὴ καὶ ὅθεν γίνεταί τι, τοῦ ἐνυπάρχοντος αὐτῷ… Τοσαυταχῶς οὖν λεγομένης τῆς ἀρχῆς, σκόπει εἰ μὴ πᾶσι τοῖς σημαινομένοις ἡ παροῦσα φωνὴ ἐφαρμόσει.[6]

Στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία η λέξη ἀρχῇ συναντάται με πολλές σημασίες όπως: έναρξη, πρώτη αιτία, πρώτη αρχή, στοιχείο, πρώτη δύναμη, εξουσία, κράτος, κυριότητα, κυριαρχία και άλλες.[7] Όταν αναφερόμαστε στη λέξη ἀρχῇ στη μετάφραση των Εβδομήκοντα πολλές από τις έννοιες αυτές συναντάμε. Η φράση: «Θεοῦ ἀρχὴ» Δευτερονόμιο 34.27^α αποδίδεται στη ΝΜΒ ως: «ο Θεός ο αιώνιος». Οι  έννοιες αυτές διευρύνουν τη σημασία της λέξης ἀρχῇ ως έναρξη της δημιουργίας στο χωροχρόνο και άρα δεν αρκεί να τη μεταφράσουμε δίνοντας μόνο ή κυρίως χρονικό περιεχόμενο.

Αντιλαμβανόμαστε επομένως ότι ο Χριστιανισμός κατανοεί τη δημιουργία ως Παν-εν-θεϊστική που σημαίνει ότι ο Θεός υπάρχει πέρα από τη δημιουργία χωρίς να περιορίζεται από αυτήν, αλλά ταυτόχρονα εντός της ως πηγή ζωής για την ύπαρξή της. Από το δέκατο έβδομο αιώνα η ισορροπία μεταξύ της υπερβατικότητας και της ενυπάρχουσας στη δημιουργία παρουσίας Του Θεού φθάρηκε και τονίστηκε σε βάρος της η ετερότητα του Θεού. Ο κόσμος κατανοήθηκε ως έργο τέχνης που κατασκεύασε ο Δημιουργός του, ευρισκόμενος έξω από αυτόν. Ο Θεός παρομοιάστηκε με αρχιτέκτονα, κατασκευαστή, μηχανικό, αγγειοπλάστη και στο Θεϊστικό, Μηχανιστικό μοντέλο, με ωρολογοποιό που θέτει σε κίνηση την πορεία του κόσμου κουρδίζοντας τον κόσμο σα ρολόι που μετά το αφήνει να συνεχίζει να χτυπά μόνο του.[8]

Αυτές οι παρομοιώσεις δημιουργίας και Δημιουργού είναι παραπλανητικές και ατελείς. Η αντίληψή μας για τη δημιουργία πρέπει να φανερώνει ότι ο Θεός ενυπάρχει στα πάντα. Η δημιουργία δεν είναι κατασκεύασμα πάνω στο οποίο  Θεός εργάζεται απ’ έξω αλλά κάτι δια μέσου του οποίου εκφράζει τον ενυπάρχοντα εαυτό Του. Η βασική εικόνα πρέπει να είναι αυτή της «ενοίκησης». Πέρα από τη δημιουργία ο Θεός είναι η εσωτερικότητά της, η πνοή ζωής στην εγκοσμιότητά της.

«Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν». Εάν στην πρώτη πρόταση της Βίβλου η φράση ‘ἐν ἀρχῇ’ δεν πρέπει να ερμηνευτεί μόνο ή κυρίως με χρονική σημασία όπως υποδεικνύει ο Μέγας Βασίλειος, τότε σημαίνει ότι κάθε στιγμή ο Θεός είναι η διαρκής, συνεχής πηγή, η πνοή ζωής που διατηρεί στην ύπαρξη ότι υπάρχει. Χωρίς την ενεργό, αδιάκοπη παρουσία του Θεού σε κάθε σημείο της δημιουργίας και κάθε στιγμή τίποτα δε μπορεί να υπάρξει ούτε για ένα μονάχα δευτερόλεπτο. Εάν ο Θεός Δημιουργός δεν εργαζόταν με τη δημιουργική βούλησή Του σε κάθε στιγμή του χωροχρόνου, ο κόσμος θα κατέρρεε πάραυτα στην ανυπαρξία.[9]

Οι Δυτικοί θεολόγοι που υποστηρίζουν την παν-εν-θεϊστική δημιουργία ωθήθηκαν από φεμινιστικές και εξελικτικές (process) θεολογίες, από κριτική στην παθητικότητα του Θεού και από θεολογίες που αναφέρονται στο πάθος του Χριστού όπως του Jürgen Moltmann στο έργο του The Crucified God. Κάθε μία δίνει έμφαση στην εγκοσμιότητα, στην ανταπόκριση, στη μεταβλητότητα και στην εξάρτηση του Θεού από τη δημιουργία. Οι έννοιες εξάρτησης του Θεού από τη δημιουργία είναι άγνωστες στους Ανατολικούς Εκκλησιαστικούς Πατέρες.[10] Ενδιαφέρον έχει η αναζήτηση βιβλικών θεμελίων που μπορούν να τις στηρίξουν. Αν μιλήσουμε για τη μεταβλητότητα του Θεού το ερώτημα είναι σε τι μπορεί να μεταβληθεί ο αιώνιος, ο άπειρος Θεός, αν είναι πανταχού παρών και τα πάντα πληρών; Απειρότητα δε σημαίνει ακινησία ή αδράνεια. Στην απειρότητα η κίνηση, η δράση, το πάθος, η ενεργητικότητα, είναι άπειρες. Τι άλλη κίνηση άρα μπορεί να αναπτύξει ο Θεός, σε τι άλλο μπορεί να μεταβληθεί αν αιωνιότητα είναι τα πάντα, ο ίδιος ο αιώνιος Θεός;

Η πολιτική ατζέντα της Sallie McFague, στο βιβλίο της The Body of God πιθανόν προσφέρει βελτίωση στον υπερβολικά θεωρητικό παν-εν-θεϊσμό. Ανησυχεί όμως κανείς όταν μια ιδέα μεταφυσική και θεολογική επιλέγεται λόγω της πολιτικής και κοινωνικής της σημασίας. Αυτή η κίνηση θα κατέληγε σε θέσεις αναφορικά με τη σχέση Θεού και δημιουργίας που επιλέχθηκαν όχι επειδή κάποιος είχε λόγους να τις σκεφθεί, αλλά λόγω της χρησιμότητάς τους.[11] Η McFague θεωρώντας τον κόσμο ως το απώτατο πλαίσιο για να θεολογήσει, οδηγείται σε δυϊστική προσέγγιση της πραγματικότητας. Θεωρεί ότι η παρουσία του Θεού στη δημιουργία αναφέρεται στην πνευματική σφαίρα της πραγματικότητας, ενώ οι Φυσικές επιστήμες στη φυσική. Η δυϊστική προσέγγιση στην αλήθεια βρίσκεται πίσω από δυϊσμούς που δημιουργεί όταν προτείνει την έννοια «Σώμα Θεού» ως μοντέλο του κόσμου και όταν κατανοεί το μυστήριο του Θεού και την υλικότητα ως χωριστές σφαίρες πραγματικότητας. Το μοντέλο της δείχνει το Θεό σώμα του πνεύματος. Κατά τη γνώμη μου με αυτόν τον τρόπο διατηρείται ο δυισμός σώματος-ψυχής. Θεωρώ ότι πρέπει να αποδομήσουμε πλήρως, να ανατρέψουμε τους δυϊσμούς που είναι κατάλοιπα των αντιλήψεων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, δηλαδή το δυϊσμό πνευματικού και υλικού κόσμου, ψυχής και σώματος, πνεύματος και ύλης και του κόσμου ως Σώμα Θεού.[12]

Κάθε εικόνα, παρομοίωση, προσωποποίηση, μεταφορά, αλληγορία, αναλογία είναι μόνο αυτό. Ο Θεός δεν περιγράφεται σε εικόνα γραπτή ή άλλη, δεν ταυτίζεται με αυτήν, δεν καθορίζεται ούτε περιορίζεται από αυτήν. Βιβλικές μητρικές εικόνες του Θεού που κυοφορεί ή γεννά τη δημιουργία θεμελιώνουν βιβλικά το Παν-εν-θεϊστικό μοντέλο της δημιουργίας. Κάθε εικόνα του Θεού οδηγεί στην άπειρη πραγματικότητα οριοθετώντας την περιορισμένη μας κατανόηση του Θεού.[13] Διάσπαρτες είναι οι βιβλικές εικόνες του Θεού όπου ο Θεός παρομοιάζεται με μάνα.[14]

Ο Θεός ως μάνα-αετός φροντίζει τον Ισραήλ: Σαν τον αετό που πετάει πάνω από τα μικρά του και τα μαθαίνει να πετούν, τις φτερούγες του απλώνει, τα παίρνει και τα σηκώνει στα φτερά του: «ὡς ἀετὸς σκεπάσαι νοσσιὰν αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τοῖς νεοσσοῖς αὐτοῦ ἐπεπόθησε, διεὶς τὰς πτέρυγας αὐτοῦ ἐδέξατο αὐτοὺς καὶ ἀνέλαβεν αὐτοὺς ἐπὶ τῶ μεταφρένων αὐτοῦ.»[15] Για το Μωϋσή ο Θεός ήταν η μάνα που συνέλαβε και γέννησε τον Ισραήλ όχι ο ίδιος. Άρα έπρεπε ο Θεός να τον φροντίσει. Αρ. 11.12: «μὴ ἐγὼ ἐν γαστρὶ ἔλαβον πάντα τὸν λαὸν τοῦτον, ἢ ἐγὼ ἔτεκον αὐτούς, ὅτι λέγεις μοι, λάβε αὐτὸν εἰς τὸν κόλπον σου, ὡσεὶ ἄραι τιθηνὸς τὸν θηλάζοντα».

Στον Ησαΐα 42.14 η αγωνία του Θεού για το λαό Του που απείθησε παρομοιάζεται με αγωνία ετοιμόγεννης: «ὡς ἡ τίκτουσα ἐκαρτέρησα, ἐκστήσω καὶ ξηρανῶ ἅμα.» Στον Ωσηέ 13.8 ο Θεός εκφράζει τον πόνο Του για τον Ισραήλ που τον ξέχασε σα μάνα αρκούδα που της πήραν τα παιδιά: «ἀπαντήσομαι αὐτοῖς ὡς ἄρκτος ἀπορουμένη καὶ διαρρήξω συγκλεισμὸν καρδίας αὐτῶν.» Στο Δευτερονόμιο συναντάμε την έκφραση: «Θεὸν τὸν γεννήσαντά σε ἐγκατέλιπες» Δευτερονόμιο 32.18

Και η αναγέννηση[16] εν Χριστώ περιγράφεται ως νέα γέννηση από το Θεό ως μάνα. Στο Ματ. 23:3 ο Χριστός ζητά να συνάξει τα παιδιά της Ιερουσαλήμ όπως η κλώσα τα κλωσόπουλα κάτω από τις φτερούγες της. Μια εικόνα του Θεού σα μάνα, που φανερώνει ασφάλεια, γαλήνη, φροντίδα και προστασία βρίσκουμε στις Πράξεις 17.26,28 και μπορεί να είναι η βιβλική θεμελίωση της πα-εν-θεϊστικής δημιουργίας: «Ἐν αὐτῷ γὰρ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν, ὡς καί τινες τῶν καθ’ ὑμᾶς ποιητῶν εἰρήκασιν.» Εδώ ο Παύλος επιβεβαιώνει αλήθεια που διατύπωσαν αρχαίοι Έλληνες ποιητές.[17] Αν και ο Απόστολος δεν αναφέρει σαφώς τη μήτρα, τα σπλάχνα της γυναίκας, σε καμία όμως άλλη περίοδο της ανθρώπινης εμπειρίας μας δεν υπάρχουμε εντός κάποιου άλλου προσώπου παρά μόνο κατά την περίοδο που η μάνα μας εγκυμονεί. Έτσι ο Παύλος εικονίζει όλο το ανθρώπινο γένος-ανθρώπους από κάθε φυλή, λαό, έθνος, ανεξάρτητα από χρώμα, φύλο, θρησκεία, πολιτικές και οικονομικές πεποιθήσεις και κατ’ επέκταση ολόκληρη τη δημιουργία σαν να ζουν, να κινούνται και να υπάρχουν εντός της κοσμικής μήτρας του Θεού.

Εάν η μήτρα της μάνας είναι ο τόπος, ο χώρος, ο οίκος όπου υπάρχουμε πριν να γεννηθούμε η παρομοίωση του Θεού ως Οίκος της δημιουργίας, ξεδιπλώνει μια οικολογική, παν-εν-θεϊστική άποψη της δημιουργίας εν Θεώ. Η πρόθεση ‘εν’ –εν τω Θεώ αποκαλύπτεται ο κόσμος, ο Θεός εν Αυτώ αποκαλύπτει τον κόσμο- αντηχεί την Τριαδική επίγνωση της σχέσης που ενυπάρχει στο Θεό και προσωποποιείται στην οικονομία της δημιουργίας.[18] Η πρόθεση ‘εν’ φανερώνει διάρκεια και διάσταση  στο χωροχρόνο και διαμορφώνει την παν-εν-θεϊστική εικόνα. Τη λέξη ‘εν’ τη συναντάμε σε πολλά βιβλικά χωρία όπως: «ἐν αὐτῷ ἐκτίσθη τὰ πάντα, τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, τὰ ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα» Κολοσσαείς 1.16.

Ο Θεός είναι πανταχού παρών στη δημιουργία ως Δημιουργός, Συντηρητής και αναδημιουργός της. Όμως στην παρούσα κατάσταση δεν υπάρχουν τα πάντα εν Θεώ στην ολότητα. Η δημιουργία στην οποία περιλαμβάνονται και οι άνθρωποι υπάρχει σε ‘κατάσταση πτώσης’ και με αυτό εννοούμε ότι ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε δεν εκφράζει αυτό που ο Δημιουργός του επιθυμεί να είναι. «Βλέπομεν γὰρ ἄρτι δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι» Α΄ Κορινθίους 13.12. «Οἴδαμεν δὲ ὅτι ἐὰν φανερωθῇ, ὅμοιοι αὐτῷ ἐσόμεθα, ὅτι ὀψόμεθα αὐτὸν καθώς ἐστι». Η παν-εν-θεϊστική δημιουργία θα αποκαλυφθεί στην πληρότητά της όταν ο Θεός θα είναι «τα πάντα εν πάσι». Επομένως η ύπαρξη του κόσμου «εν Θεώ» είναι δώρο της χάρης του ενσαρκωμένου Χριστού, που μέλει να αποκαλυφθεί «ὅταν ὑποταγῇ αὐτῷ τὰ πάντα, τότε καὶ αὐτὸς ὁ υἱὸς ὑποταγήσεται τῷ ὑποτάξαντι αὐτῷ τὰ πάντα, ἵνα ᾖ ὁ Θεὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσιν».[19]

Ο Ιωάννης Χρυσόστομος περιγράφει ως παν-εν-θεϊστική, οικολογική τη δημιουργία και συνοψίζει το έργο του Χριστού ως δημιουργού, τροφοδότη, αναδημιουργού, ως τα πάντα εν πάσι, αδελφής, πατέρα, μητέρας και οικίας, και ρίζας και θεμέλιου:

Ἐγὼ εἶμαι πατέρας, ἐγὼ ἀδελφός, ἐγὼ νυμφίος, ἐγὼ οἰκία, ἐγὼ τροφή, ἐγὼ ἔνδυμα, ἐγὼ ρίζα, ἐγὼ θεμέλιον, κάθε τί τὸ ὁποῖον θέλεις ἐγώ· νὰ μὴν ἔχεις ἀνάγκην ἀπὸ τίποτε. Ἐγὼ καὶ θὰ σὲ ὑπηρετήσω· διότι ᾖλθα νὰ ὑπηρετήσω, ὄχι νὰ ὑπηρετηθῶ. Ἐγὼ εἶμαι καὶ φίλος, καὶ μέλος τοῦ σώματος καὶ κεφαλὴ καὶ ἀδελφός, καὶ ἀδελφὴ καὶ μητέρα, ὅλα ἐγώ· ἀρκεῖ νὰ διάκεισαι φιλικὰ πρὸς ἐμέ. Ἐγὼ ἔγινα πτωχὸς διὰ σέ· ἔγινα καὶ ἐπαίτης διὰ σέ· ἀνέβηκα ἐπάνω εἰς τὸν Σταυρὸν διὰ σέ· ἐτάφην διὰ σέ· εἰς τὸν οὐρανὸν ἄνω διὰ σὲ παρακαλῶ τὸν Πατέρα· κάτω εἰς τὴν γῆν ἐστάλην ἀπὸ τὸν Πατέρα ὡς μεσολαβητὴς διὰ σέ. Ὅλα δι᾿ ἐμὲ εἶσαι σύ· καὶ ἀδελφὸς καὶ συγκληρονόμος καὶ φίλος καὶ μέλος τοῦ σώματος. Τί περισσότερον θέλεις;[20]

---

[1] Παν-εν-θεϊσμός: Τα πάντα υπάρχουν  μέσα στο Θεό,  ο Θεός περικλείει μέσα Του τα πάντα. Πανθεϊσμός: Τα πάντα είναι Θεός. Θεϊσμός: Ο Θεός υπάρχει έξω από τη δημιουργία. Για το παν-εν-θεϊστικό κοσμοείδωλο σε αντίθεση με το παν-θεϊστικό και το θεϊστικό: Sallie McFague Life Abundant Minneapolis, Fortress Press, pp.141-2. Κάθε μοντέλο που εκφράζει τις σχέσεις του Θεού με την δημιουργία δεν είναι περιγραφή, αλλά προσπάθεια να ψελλίσουμε με την ανθρώπινη περιορισμένη κατανόησή μας κάτι για τον Θεό.

[2] Το βιβλικό εδάφιο Κατά Ιωάννην 10.30 « ἐγὼ καὶ ὁ πατὴρ ἕν ἐσμεν» είναι το θεμέλιο για την έννοια της περιχώρησης των Προσώπων της Τριάδας.

[3] Μεγάλου Αθανασίου, Περί Ενανθρωπήσεως, παράγραφος 8.13-16.

[4] Ό.π. παράγραφος 17.13-18.

[5] Catherine Keller, Face of the Deep, (London and New York: Routledge, 2003), pp.63-4.

[6] Μ. Βασιλείου Έργα 4: Εξαήμερος, Ομιλία Α΄, δ΄, (22-23), (Θεσσαλονίκη: Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», 1973, σελ. 40-41.

[7] Henry Liddell and Robert Scott, ‘αρχή’, Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τ. πρώτος (Εν Αθήναις: Τυπογραφείο Α. Κωνσταντινίδη, 1901), σελ.399.

[8] Isaak Newton, Mathematical Principles of Natural Philosophy, 1687, translated by Andrew Motte, (London: Dawsons of Pall Mall, 1968).

[9] Kallistos Ware, ‘God Immanent yet Transcendent’, P. Clayton and A. Peacocke (eds.), In Whom We live and move and have our Being, (Grand Rapids, Michigan/ Cambridge, U.K.: William and Eerdmans Publishing Company, 2004), p.159.

[10] Phillip Clayton, ‘Panentheism Today: A Constructive Systematic Evaluation’, Clayton and A. Peacocke (eds.), In Whom We live and move and have our Being, (Grand Rapids, Michigan/ Cambridge, U.K.: William and Eerdmans Publishing Company, 2004), p.257-8.

[11] Ό.π. σελ.259.

[12] Ο Χριστιανισμός τους πρώτους αιώνες αντέκρουσε τον Απολλινάριο που θεωρούσε ότι ο Χριστός είχε ανθρώπινο σώμα που κατοικήθηκε από το Λόγο σαν ο Λόγος να πήρε τη θέση ψυχής στο Χριστό. John Behr, Formation of Christian Theology, Volume 2, The Nicene Faith, Part 1, Crestwood, New York, St Vladimir’s Seminary Press, 2004, p.35. Παρόμοια σειρά συλλογισμών ίσωςοδήγησε τη McFague στο κοσμικό μοντέλο της παρόλο που μιλά για εν-ψυχωμένο κόσμο και όχι για το Χριστό.

[13] Sarah Coakley, ‘‘Persons’ in the ‘Social’ Doctrine of the Trinity: Current Analytic Discussion and ‘Cappadocian’ Theology”, in Powers and Submissions, (UK: Blackwell Publishers, 2002), pp.124-127.

[14] Virginia Ramey Mollenkott The Divine Feminine, The Biblical Imagery of God as Female, New York, Crossroad, 1994, pp.1-19.

[15] Δευτερονόμιο 32.11-2

[16] Α΄ Ιωάννη 4:7

[17] Πράξεις 17.28. Ο στίχος στο λόγο του Παύλου προς τους Αθηναίους στον Άρειο Πάγο επίσης αποδίδεται στον Επιμενίδη: Ο καθηγητής Rendel Harris διατύπωσε σε σειρά άρθρων τη θεωρία ότι οι στίχοι προέρχονται από το ποίημα του Επιμενίδη Μίνως, που δε σώζεται, αλλά μετάφρασή του στα συριακά βρήκε στο σχολιασμό των Πράξεων του Isho’dad του Merv (περί το 850 μ.Χ.) και στο Gannat Busame. The Expositor (10/1906 σελ. 305-317, 4/1907 σελ. 332-337, 1912 σελ. 348-353, παραπομπές κατά T. Nicklin, Epimenides’ Minos, The Classical [18] Catherine Keller, Face of the Deep, (London and new York: Routledge, 2003), p.219.

[19] Α΄ Κορινθίους 15.28.

[20] Ομιλία ΟΣΤ΄ υπόμνημα στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο 24: 16-18.