του Ray Stedman σε μετάφραση της Δρος Γιούλικας Masry

Ο συγγραφέας αυτού του άρθρου καταπιάνεται, με σοφία και δυνατή πρακτική επιχειρηματολογία, με το ακανθώδες αλλά πάντα επίκαιρο πρόβλημα του νομικισμού. Κάνει μια εξαιρετικά λεπτή ανάλυση του θέματος, η οποία μας οδηγεί να εστιάσουμε την προσοχή μας όχι μόνο στις μορφές του, οι οποίες μας είναι ήδη γνωστές αλλά και σε άλλες που ίσως μας διαφεύγουν. Γιατί, σε τελευταία ανάλυση, το θέμα μάς αφορά όλους.

Κι αν ακόμα κανείς διαφωνεί με κάποιο συγκεκριμένο παράδειγμα απ’ αυτά που φέρνει ο Ρει Στέντμαν για να στηρίξει τα επιχειρήματά του, ας διαβάσουμε αυτό το κείμενο σύμφωνα με το “πνεύμα” του μεγάλου αυτού θεολόγου και όχι “νομικίστικα”, έτσι ώστε να οδηγηθούμε σε μετάνοια και να αυξηθούμε σε Χάρη Χριστού, Ίσως δεν είναι τυχαίο που την ίδια μέρα που η Γιούλικα Marsy ολοκλήρωνε τη μετάφρασή της αυτού του κειμένου είχε η ίδια γράψει το εξής ποστ στο LinkedIn: “Η αληθινή πίστη δεν λειτουργεί με μηχανισμούς του τύπου “εντολή & υπακοή”. Λειτουργεί με το μηχανισμό της αγάπης. Μας οδηγεί να ζούμε κατά τα πρότυπα των εντολών του Θεού από μια βαθιά αίσθηση ευγνωμοσύνης για τη δική Του αγάπη προς τον αμαρτωλό, τον οποίο λύτρωσε ο Χριστός με το να πεθάνει στη θέση του, επιτρέποντάς του έτσι να ανακηρυχτεί ο ίδιος δίκαιος–ΣΑΝ ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΧΕ ΠΟΤΕ ΑΜΑΡΤΗΣΕΙ! Η αληθινή πίστη κάνει τον άνθρωπο να νιώθει ότι δεν μπορεί ποτέ να κάνει αρκετά για τον Κύριο ο οποίος πέθανε για χάρη του. Έχοντας τόσο συγχωρηθεί, ο άνθρωπος αγαπάει πολύ και ποθεί να ακολουθεί τις εντολές του Θεού στη ζωή του. Ένα πετραδάκι αγάπης πάνω στ’ άλλο με την αγάπη του Χριστού για τον άνθρωπο να κυριαρχεί στο κέντρο: μια αγάπη πολύτιμη σαν το ρουμπίνι και ακριβή σαν το Αίμα του Ιησού Χριστού».

Γεώργιος Σ. Κανταρτζής

«Διότι σεις, αδελφοί, προσεκλήθητε εις ελευθερίαν∙ μόνον μη μεταχειρίζεσθε την ελευθερίαν εις αφορμήν της σαρκός, αλλά διά της αγάπης δουλεύετε αλλήλους. Διότι όλος ο νόμος εις ένα λόγον συμπληρούται, εις τον, ‘Θέλεις αγαπά τον πλησίον σου ως σεαυτόν. Εάν όμως δάκνητε και κατατρώγητε αλλήλους, προσέχετε μη υπ’ αλλήλων αφανισθήτε. Λέγω λοιπόν, Περιπατείτε κατά το Πνεύμα, και δεν θέλητε εκπληροί την επιθυμίαν της σαρκός. Διότι η σαρξ επιθυμεί εναντία του Πνεύματος, το δε Πνεύμα εναντία της σαρκός∙ ταύτα δε αντίκεινται προς άλληλα, ώστε εκείνα τα οποία θέλετε, να μη πράττητε. Αλλ’ εάν οδηγήσθε υπό του Πνεύματος, δεν είσθε υπό νόμον. Φανερά δε είναι τα έργα της σαρκός∙ τα οποία είναι μοιχεία, πορνεία, ακαθαρσία, ασέλγεια, ειδωλολατρεία, φαρμακεία, έχθραι, έριδες, ζηλοτυπίαι, θυμοί, μάχαι, διχοστασίαι, αιρέσεις, φθόνοι, φόνοι, μέθαι, κώμοι και τα όμοια τούτων∙ περί των οποίων σας προλέγω, καθώς και προείπον, ότι οι τοιαύτα πράττοντες βασιλείαν Θεού δεν θέλουσι κληρονομήσει. Ο δε καρπός του Πνεύματος είναι αγάπη, χαρά, ειρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, αγαθωσύνη, πίστις, πραότης, εγκράτεια∙ κατά των τοιούτων δεν υπάρχει νόμος. Όσοι δε είναι του Χριστού, εσταύρωσαν την σάρκα ομού με τα πάθη και τας επιθυμίας. Εάν ζώμεν κατά το Πνεύμα, ας περιπατώμεν και κατά το Πνεύμα. Μη γινώμεθα κενόδοξοι, αλλήλους ερεθίζοντες, αλλήλους φθονούντες». (Γαλάτας 5/13-26)

Υπάρχουν πολλά θέματα σχετικά με το  νομικισμό στη χριστιανική ζωή τα οποία έχουν παρανοηθεί από πολλούς. Συχνά έχουμε την εντύπωση ότι κατανοούμε τι σημαίνει νομικισμός αλλά στην πραγματικότητα δεν τον έχουμε καταλάβει ούτε ξέρουμε πώς να τον θεραπεύσουμε. Ωστόσο, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις ιώσεις, σχεδόν όλοι υποφέρουμε από τον ιό του νομικισμού, ο οποίος μάλιστα είναι και πολύ κολλητικός. Ή ίσως μπορούμε να τον παρομοιάσουμε με την αλλεργία που σε πιάνει ξαφνικά και δεν έχεις ιδέα πού οφείλεται ή τι να κάνεις για ν’ απαλλαγείς απ’ αυτήν! Να όμως που την έχεις! Έχεις όλα της τα συμπτώματα, αλλά δεν ξέρεις τι να κάνεις γι’ αυτό—και, κατά μείζονα λόγο, πώς ν’ απαλλαγείς απ’ αυτήν. Οπότε απλά υποφέρεις χωρίς να ξέρεις τι ακριβώς σου συμβαίνει.

Ο νομικισμός όμως είναι ένα από τα πιο αγαπημένα όπλα του εχθρού της ψυχής. Πετάει από χαρά όταν βλέπει τους πιστούς να γίνονται νομικιστές, γιατί τότε έχει πια σβήσει μέσα τους η ικανότητα να απολαμβάνουν την παρουσία του Αγίου Πνεύματος κι έτσι ο εχθρός μπορεί να τους χρησιμοποιήσει για να σπείρει το χάος σε μια γενιά ή μια ομάδα πιστών και να καταστρέψει τη ζωτικότητα ή την πνευματική τους αύξηση. Αυτό ακριβώς συνέβη και με τους Γαλάτες, πράγμα που έγινε αφορμή για τον απόστολο Παύλο να γράψει την προς Γαλάτας επιστολή. Η εκκλησία εκείνη ξεκίνησε ως μία ζωντανή ομάδα πολύ ενθουσιωδών χριστιανών. Υποδέχτηκε με χαρά το κήρυγμα του ευαγγελίου από τον απόστολο Παύλο και δόθηκε ολοκληρωτικά στο Χριστό. Αλλά λίγο αργότερα ο Παύλος πληροφορήθηκε ότι είχε φυτρώσει στο μέσο τους σαν αγριάδα και ο νομικισμός. Έτσι, ενώ στην αρχή οι Γαλάτες έδιναν μια θαυμάσια και ολοζώντανη μαρτυρία για τη Χάρη του Θεού και τη δόξα Του, κατάντησαν να γίνουν μια βαρετή και απαθής ομάδα θρησκευόμενων—ψυχροί, άγονοι, αδειανοί και σχεδόν χωρίς καμία πνευματική ζωή.

Αυτό κάνει ο νομικισμός. Καταστρέφει! Το έκανε τότε και το κάνει και σήμερα. Στο χριστιανισμό δεν υπάρχει άλλη συφορά πιο ευρέως διαδεδομένη, πιο ολέθρια και πιο καταστρεπτική απ’ αυτήν. Σήμερα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη πολλές εκκλησίες έχουν καταποντιστεί στα τάρταρα της ανίας και της ματαιοδοξίας κυρίως εξαιτίας του νομικίστικου πνεύματος το οποίο έχει στραγγαλίσει την πνευματική τους ζωτικότητα.

Ο νομικισμός μπορεί επίσης να οριστεί και ως νόθος χριστιανισμός γιατί στην ουσία αυτό ακριβώς κάνει: χρησιμοποιεί χριστιανική ορολογία και έννοιες και μοιάζει να συμφωνεί πλήρως με το ευαγγέλιο—μάλιστα δε  αρέσκεται να χρησιμοποιεί κατά κόρον όρους όπως «ευαγγελιστικός», «φονταμενταλισμός», «κατά λέξη βιβλική ερμηνεία» κλπ. Ακούγεται χριστιανικός και μοιάζει να είναι χριστιανικός αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένας νόθος ή κάλπικος χριστιανισμός, μια κακή απομίμηση του γνήσιου, μια κούφια και άτεχνη πλαστογραφία της ζωντανής αλήθειας του χριστιανικού πιστεύω. Ο νομικισμός δεν είναι παρά ένα ασήκωτο φορτίο στους ώμους των πιστών και το μόνο που ξέρει να κάνει είναι να οδηγεί στην υποδούλωσή τους και σε ενοχές. Πρόκειται για μια παραποίηση της χριστιανικής αλήθειας που προκαλεί ναυτία και στους τρίτους και τους αρρωσταίνει. Ούτε λίγο ούτε πολύ ο Θεός στο Λόγο Του τον παρομοιάζει με δυσοσμία που ανεβαίνει στα ρουθούνια Του (Ησ. 65/3-6). Αυτός είναι στην πραγματικότητα ο νομικισμός. Δεν θα πρέπει ποτέ να νιώθουμε περήφανοι γι’ αυτόν ούτε στο κατ’ελάχιστο, παρόλο που πολλοί χριστιανοί κομπάζουν για το νομικιστικό τους πνεύμα. Βέβαια δεν τον χαρακτηρίζουν ως νομικισμό, αλλά στην ουσία αυτό είναι που κάνουν: υπερηφανεύονται για την πίστη τους η οποία σε τελευταία ανάλυση δεν είναι παρά μία σπονδή στο νομικίστικο πνεύμα. Ο Θεός όμως τη θεωρεί αποκρουστική αυτή τη σπονδή. Παρόλα αυτά το πνεύμα του νομικισμού είναι ευρύτατα διαδομένο.

Τι είναι λοιπόν αυτό το νομικίστικο πνεύμα και γιατί είναι τόσο ευρέως διαδεδομένο; Αναμφισβήτητα ο λόγος είναι ότι ο εχθρός της ψυχής πασχίζει να μας κρατήσει στην άγνοια ως προς το τι ακριβώς είναι ο νομικισμός. Αναγνωρίζουμε βέβαια ορισμένες από τις μορφές του και πασχίζουμε να κρατηθούμε μακριά απ’ αυτές. Ωστόσο, ο νομικισμός εμφανίζεται και με άλλες μορφές τις οποίες δεν αναγνωρίζουμε κι αυτές κυριεύουν τη ζωή μας και μας κρατούν ομήρους στο καθεστώς του. Έτσι, ενώ από τη μια πλευρά καταγγέλουμε το νομικισμό με τον τρόπο με τον οποίο τον εκφράζουν οι άλλοι, εμείς οι ίδιοι τον εκφράζουμε στη ζωή μας με κάποια άλλη μορφή, οπότε ο νομικισμός ασκεί την καταστρεπτική επιρροή του σ’ ολόκληρη την τοπική εκκλησία, σ’ ολόκληρο το έθνος και σ’ ολόκληρη την οικουμένη.

Πώς όμως να τον αναγνωρίσουμε; Αυτό είναι το θέμα στο οποίο θέλω να εστιάσουμε την προσοχή μας. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να κατανοήσουμε ότι αφού ο νομικισμός είναι νόθος χριστιανισμός, το πρώτο που επιβάλλεται να κάνουμε είναι να δώσουμε τον ορισμό του αληθινού ή ανόθευτου χριστιανισμού και αυτό είναι το σημείο από το οποίο θα ξεκινήσουμε. Τι είναι αμιγής ή ανόθευτος χριστιανισμός, έτσι όπως τον ορίζει η Αγία Γραφή, και τι σημαίνει ζωή πλήρης Πνεύματος Αγίου;

Αληθινός χριστιανισμός είναι να ζει και να συμπεριφέρεται κανείς σαν το Χριστό, αντλώντας τη δύναμη γι’ αυτό από τα ενεργήματα της Χάρης του Θεού, μέσω του Αγίου Πνεύματος το οποίο εργάζεται μέσα του, καθώς επίσης και να έχει ως κίνητρο γι’ αυτού του είδους τη ζωή το να δοξαστεί ο Θεός.

Παρατηρούμε ότι σύμφωνα μ’ αυτό τον ορισμό υπάρχουν τρεις προϋποθέσεις οι οποίες πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά, δηλαδή αν λείπει μία απ’αυτές (οποιαδήποτε), το αποτέλεσμα είναι και πάλι νομικισμός:

1.- Να υπάρχει μία συγκεκριμένη συμπεριφορά και τρόπος ζωής, ένας κώδικας με τον οποίο πρέπει να συμφωνεί η συγκεκριμένη συμπεριφορά ή τρόπος ζωής του πιστού. Πολλοί πιστοί εσφαλμένα πιστεύουν ότι το να απαλλαγεί κανείς απ’ το νομικισμό σημαίνει να μην ακολουθεί κανένα νόμο ή κώδικα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη παρανόηση απ’ αυτήν! Η Αγία Γραφή ουδέποτε συντάσσεται με αυτή την έννοια. Μπορεί βέβαια να ψάλουμε τον ύμνο με τους στίχους «Από το Νόμο ελεύθεροι, ω, ποία ευτυχία / το αίμα Του έχυσε ο Χριστός, τι λύτρωση αγία» αλλά δεν είναι αυτό το νόημά τους. Είμαστε ελεύθεροι από το Νόμο όχι με την έννοια του κώδικα με τον οποίο είναι αναγκαίο να ευθυγραμμίζεται η ζωή μας αλλά με την έννοια των συνεπειών του Νόμου, πράγμα που είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Ο Νόμος πρέπει πάντα να υπάρχει. Το σύμπαν κυβερνιέται από το Νόμο, γιατί ο Νόμος καθρεφτίζει το χαρακτήρα του Ίδιου του Θεού. Πίσω απ’ όλα τα πράγματα βρίσκεται ο Θεός του οποίου ο χαρακτήρας είναι ο Νόμος και Αυτός είν’ εκείνος που διευθύνει τα πάντα. Οι χριστιανοί λοιπόν πρέπει μονίμως να ευθυγραμμίζονται με το Νόμο—το Νόμο του χαρακτήρα του Χριστού, το Νόμο των Δέκα Εντολών—και τα δύο είναι ένα και το αυτό. Οι Δέκα Εντολές απλά περιγράφουν τη φύση του χαρακτήρα του Θεού. Ο αληθινός χριστιανισμός λοιπόν δεν συνίσταται στην ελευθερία από την ύπαρξη του Νόμου. Ο κώδικας πάντα υπάρχει, πάντα υπάρχει ένα στάνταρ που πρέπει να τηρείται. Αυτό είναι ουσιώδες και είναι αναγκαίο να είναι κανείς «νομικιστής» ως προς το στάνταρ που έχει θέσει.

2.- Το δεύτερο απαραίτητο στοιχείο είναι να υπάρχει και η δύναμη—αρκετή και ικανή—για να μπορεί να εξωτερικεύσει κανείς αυτή τη συμπεριφορά, κάτι που είναι πολύ ουσιώδες για το γνήσιο χριστιανισμό. Η όλη δόξα του ευαγγελίου βρίσκεται σ’ αυτό ακριβώς το σημείο. Το ευαγγέλιο, δηλαδή η «καλή αγγελία» (από το ευ και αγγέλω), είναι ότι ο Θεός μάς έδωσε τη δύναμη αυτή, δύναμη αρκετή αλλά και κατάλληλη η οποία κατοικεί μέσα μας και είναι ανά πάσα στιγμή στη διάθεσή μας, έτσι ώστε να μην έχουμε καμία δικαιολογία για το ότι δεν είμαστε εκείνοι που θα πρέπει να είμαστε. Ζώντας τη ζωή μας σύμφωνα με το Πνεύμα του Ιησού Χριστού το οποίο κατοικεί μέσα μας έχουμε όλα όσα χρειαζόμαστε, μια δύναμη που είναι αρκετή και ικανή για να εκφράσει την πίστη μας στην πράξη.

3.-Το τρίτο απαραίτητο στοιχείο είναι το ελατήριο που υποκινεί την πράξη μας, ένας δυνατός πόθος να δοξαστεί ο Θεός, μια εξαιρετικά έντονη επιθυμία να δοθεί δόξα και τιμή στο Θεό μέσ’ απ’ τις δικές μας πράξεις. Ή, για να το πούμε διαφορετικά, γνήσια χριστιανική ζωή είναι η ζωή που εκπληρώνει το Νόμο μέσ’ απ’ τη μοναδική θεϊκή δύναμη η οποία τίθεται στη διάθεσή του πιστού ο οποίος επιθυμεί διακαώς να δοξάσει το Θεό με τη ζωή του. Αυτό απαιτεί την ύπαρξη τριών πραγμάτων: ενός εξωτερικού κώδικα ή στάνταρ συμπεριφοράς, μιας εσωτερικής δύναμης να πραγματοποιήσει κανείς κάτι τέτοιο και ενός ελατηρίου που να μας ωθεί να ενεργούμε κατ’αυτόν τον τρόπο. Χρειάζονται όμως και τα τρία. Δεν μπορεί κανείς να ζήσει ως γνήσιος χριστιανός αν δεν υπάρχουν και τα τρία αυτά στοιχεία. Αν υστερεί σε κάποιο απ’ αυτά, αμέσως θα πέσει στο νομικισμό. Δεν μπορεί λοιπόν κανείς να παρεκκλίνει από καμία απ’ αυτές τις τρεις προϋποθέσεις. Έστω κι αν οι άλλες δύο είναι απόλυτα καθαρές, θα πέσει στο νομικισμό επειδή ξέφυγε σε μία απ’ αυτές τις τρεις προϋποθέσεις. Ο κίνδυνος λοιπόν να πέσει κανείς στο νομικισμό ενεδρεύει και στα τρία αυτά πόστα τα οποία θα εξετάσουμε αναλυτικά στη συνέχεια.

Α.- Η πρώτη μορφή του νομικισμού είναι το να έχουμε λάθος κώδικα ή στάνταρ. Στην περίπτωση αυτή ο νομικισμός εκδηλώνεται με το να έχει κανείς υπερβολικές απαιτήσεις απ’ τον εαυτό του και τους άλλους, ιδίως σε θέματα τα οποία η Αγία Γραφή δεν απαγορεύει. Οι απαιτήσεις αυτού του είδους συνιστούν νομικισμό. Υπάρχουν κανόνες και στάνταρ τα οποία επιβάλλονται από το Λόγο του Θεού και αυτά ουδέποτε αλλάζουν και ουδέποτε είναι εσφαλμένα. Αυτά θα εφαρμόζονται πάντα στο χριστιανό. Για παράδειγμα, αποτελεί πάντα απόκλιση από τον κώδικα του Θεού να σκοτώνεις, να λες ψέματα, να κλέβεις, να μοιχεύεις ή να ζηλεύεις το γείτονά σου για τα υπάρχοντά του. Αυτές οι συμπεριφορές είναι πάντα εσφαλμένες και δεν υπάρχει περίπτωση να χαρακτηριστούν σωστές.

Υπάρχουν όμως και άλλοι τομείς στους οποίους ο Λόγος του Θεού δίνει μεγάλη ελευθερία στον άνθρωπο και το να βάζει κανείς στάνταρ σ’ αυτές τις περιπτώσεις (ιδίως αναφορικά με τους άλλους) αποτελεί νομικισμό. Πρέπει λοιπόν να είμαστε προσεκτικοί σ’ αυτό το σημείο γιατί, αν πρόκειται για μας τους ίδιους, μπορούμε κάλλιστα να βάζουμε κανόνες οι οποίοι να εφαρμόζονται μόνο σ’ εμάς. Για παράδειγμα, αν έχουμε πρόβλημα σε κάποιον τομέα ή αν ξέρουμε ότι έχουμε κάποια αδυναμία σε ορισμένα θέματα, καλό είναι να βάζουμε στάνταρ και κανόνες οι οποιοι να αφορούν εμάς τους ίδιους για δική μας προστασία. Μπορεί για παράδειγμα ν’ αποφασίσουμε για τον εαυτό μας να μην πάμε ποτέ σε μπαρ επειδή έχουμε οι ίδιοι πρόβλημα με το αλκοόλ και χάνουμε τον έλεγχο. Αυτό είναι απόλυτα σωστό για τη δική μας ζωή. Ή, αν έχουμε κάποιο πρόβλημα σχετικά με τη σεξουαλικότητα, μπορεί ν’ αποφασίσουμε να μη ρίξουμε ποτέ ματιά σε τέτοιο υλικό ή να μην πάμε ποτέ σε τέτοιου είδους έργα τα οποία είναι δυνατό να μας παρασύρουν. Πολύ σωστά κάνουμε και βάζουμε εμείς οι ίδιοι περιορισμούς στον εαυτό μας, οι οποίοι μάλιστα θα διαφοροποιούνται καθώς θα προχωρούμε στην πίστη. Γίνεται όμως νομικισμός αν μία ομάδα πιστών βάζει τέτοιους όρους και για άλλους ή και για όλους τους άλλους! Εδώ είναι που γίνεται το λάθος και γλιστράμε στο νομικισμό. Αν θέλουμε, μπορούμε να καθίσουμε να συζητήσουμε με κάποιον και να τον ρωτήσουμε αν συμφωνεί να έχουμε κάποιους τέτοιους κανόνες στη συμμελέτη ή τη συνεργασία μας. Αν ο άλλος συμφωνήσει, αυτό σημαίνει ότι δέχεται να είναι οι κανόνες αυτοί δεσμευτικοί και για τον ίδιο. Η Αγία Γραφή ωστόσο αφήνει πολλούς τομείς χωρίς κανονιστικούς περιορισμούς.

Όταν οι Κορίνθιοι έγραψαν στον απόστολο Παύλο να τον ρωτήσουν τι πρέπει να γίνεται με τους πιστούς που έτρωγαν κρέας το οποίο είχε προσφερθεί θυσία στα είδωλα, η δική τους γνώμη ήταν ότι αυτό θα έπρεπε να απαγορεύεται. Ο Παύλος όμως τους απάντησε και τους είπε να είναι προσεκτικοί σ’ αυτό το ζήτημα, διότι για κείνον μεν δεν θα υπήρχε τίποτε ευκολότερο απ’ το να συμφωνήσει μαζί τους και να πει ότι απαγορεύεται. Όμως θα τους πει κάτι το διαφορετικό, ότι δηλαδή ο κάθε άνθρωπος ας πράξει σύμφωνα μ’ αυτό που εκείνος πιστεύει ότι είναι σωστό, διότι δεν είναι το φαγητό που συνιστά τους ανθρώπους στο Θεό. Τους έδωσε δηλαδή το ελεύθερο να πράξουν κατά την κρίση τους σ’ αυτό τον τομέα, προσέχοντας μόνο μήπως μ’ αυτή τους την ελευθερία σκαναδαλίσουν κάποιον ασθενέστερο αδελφό. «Διότι, αν τις ίδη σε τον έχοντα γνώσιν, ότι κάθεσαι εις τράπεζαν εντός ναού ειδώλων, δεν θέλει ενθαρρυνθή η συνείδησις αυτού ασθενούς όντος, εις το να τρώγη τα ειδωλόθυτα;»  (Α¢ Κοριν. 8:10)

Συνεπώς είναι νομικισμός να βάζουν από μόνοι τους οι πιστοί όρους και κανόνες στη συμπεριφορά και πνευματικότητα των άλλων. Σήμερα τα θυσιασμένα στα είδωλα κρέατα δεν αποτελούν ζήτημα. Αποτελούν όμως ζήτημα τα στάνταρ σχετικά με τον κώδικα ενδυμασίας ή κόμμωσης, κάποιοι κανόνες για ορισμένους τύπους λατρείας, το να μπορεί ή να μην μπορεί κανείς να κουρέψει το γκαζόν του την Κυριακή, το να επιτρέπεται ή όχι να φάει κρέας την Παρασκευή, διάφοροι περιορισμοί συμπεριφοράς και φαγητού κλπ. Γίνεται νομικισμός το να επιβάλουμε εμείς αδικαιολόγητα περιορισμούς στη συμπεριφορά των άλλων, όταν αυτό δεν απαγορεύεται από την Αγία Γραφή. Το κύριο σημείο λοιπόν στην περίπτωση αυτή είναι τι ακριβώς επιβάλλεται να κάνει ο πιστός και δεν το κάνει.

Β.- Μια άλλη περιοχή στην οποία μπορεί να ανθίσει ο νομικισμός, παρόλο που στην περίπτωση αυτή παίρνει διαφορετική μορφή, έχει να κάνει με το τι είδους δύναμη χρησιμοποιεί κανείς προκειμένου να συμμορφωθεί στα βιβλικά στάνταρ. Είναι επίσης νομικισμός το να έχει κανείς—και σωστά—απαιτήσεις για συμμόρφωση με το χριστιανικό νόμο αλλά τις απαιτήσεις του αυτές να τις προβάλει σε άτομα τα οποία δεν έχουν γνώση της δύναμης βάσει της οποίας ενεργεί κανείς προκειμένου να συμμορφωθεί με τέτοιου είδους επιταγές. Εδώ ο νομικισμός παίρνει μια ιδιαίτερα λεπτή μορφή, γιατί η επιταγή την οποία προβάλλει είναι σύμφωνη με το Λόγο του Θεού. «Ου φονεύσεις», «ου κλέψεις», «ου ψευδομαρτυρήσεις». Όλα αυτά είναι γνήσιες βιβλικές επιταγές με την έννοια ότι ανήκουν στο πεδίο που ο Λόγος του Θεού όντως θέτει έναν ηθικό κώδικα συμπεριφοράς για τους ανθρώπους. Και σ’ αυτή την περίπτωση όμως είναι λάθος να επιβάλουμε αυτές τις επιταγές σ’ έναν άνθρωπο ο οποίος αγνοεί τη δύναμη με την οποία καλείται να συμμορφωθεί μ’ έναν τέτοιο κώδικα.

Η εξωτερική συμπεριφορά μπορεί να είναι η ίδια σ’ ένα νομικιστή και σ’ έναν αυθεντικό χριστιανό. Και οι δύο μπορεί να είναι σωστοί χριστιανοί ως προς την εξωτερική συμπεριφορά τους, αλλά ο ένας να είναι νομικιστής κι ο άλλος όχι. Εκείνο που έχει σημασία είναι τι γίνεται στην καρδιά του καθενός. Η ουσία είναι λοιπόν πού βασίζεται κανείς εσωτερικά όταν συμμορφώνεται με τις επιταγές του Λόγου του Θεού, πού ποντάρει για να εκπληρώσει το περιεχόμενο μιας βιβλικής επιταγής; Βασίζεται στη δική του ικανότητα, επάρκεια, ταλέντο και προσωπικότητα; Σ’ αυτά βασίζεται για να εκπληρώσει τις επιταγές του νόμου του Θεού; Γιατί εάν βασίζεται σε οτιδήποτε άλλο εκτός από τη δύναμη του Θεού η οποία ενεργεί μέσα του, είναι νομικιστής!

Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο κάποτε όλοι πέφτουμε. Και ποιος δεν έχει κάνει το λάθος να βασιστεί κατά κάποιον τρόπο στον εαυτό του—είτε στην ικανότητά του που κατάφερε κάτι είτε στην αδυναμία του την οποία χρησιμοποιεί ως δικαιολογία; Όταν όμως κάνουμε αυτό το λάθος, έχουμε ήδη γίνει νομικιστές και το κέντρο της προσοχής μας είναι πώς, με ποιον τρόπο, να κατορθώσουμε αυτό το οποίο επιδιώκουμε. Στη χριστιανική εκκλησία η πιο ευρέως διαδεδομένη μορφή αυτού του είδους του νομικισμού είναι εκείνη που βασίζεται στη σάρκα, δηλαδή η προσπάθεια να κάνουμε κάτι στα μάτια του Θεού το οποίο να Του είναι αρεστό. Σάρκα είναι η παλιά ζωή, η φυσική ζωή που κληρονομήσαμε από τον Αδάμ η οποία αντλεί τη δύναμή της από πηγές όπως η προσωπικότητα, η κληρονομικότητα, η σοβαρότητα που έχουμε αναφορικά με την επίτευξη του σκοπού μας, η αφοσίωσή μας στην επιτυχία του κλπ. Με τη σάρκα μπορεί κανείς να επιτύχει ένα σωρό θρησκευτικά κατορθώματα. Με τη σάρκα ο άνθρωπος μπορεί να κηρύξει το ευαγγέλιο, μπορεί να ψάλει σε χορωδία, μπορεί να καθοδηγεί άλλους και, όσο παράξενο και να φαίνεται αυτό, μπορεί να φέρει ψυχές στο Χριστό. Πραγματικά, η σάρκα μπορεί να είναι ζηλωτής και να βγει στον κόσμο να μαζέψει εξαιρετικά μεγάλο αριθμό ψυχών τις οποίες να φέρει στο Χριστό. Στα μάτια του Θεού όμως αυτή η δραστηριότητα είναι απεχθής, διότι πρόκειται για μια απλά θρησκευτική δραστηριότητα. Κανένα από τα αποτελέσματά της δεν είναι εσφαλμένο. Εκείνο που είναι τρομερά εσφαλμένο είναι η δύναμη στην οποία στηρίζεται για να τα επιτύχει. Αυτό είναι νομικσμός.

Γι’ αυτό είναι απαραίτητο σε κάθε χριστιανική δραστηριότητα που αναλαμβάνουμε, η εμπιστοσύνη μας να είναι στο Θεό και όχι στον εαυτό μας. Αλλιώς το όλο θέμα στραβώνει και σ’ αυτό ακριβώς έγκειται η όλη διαφορά ανάμεσα στη Βασιλεία των Ουρανών και το Πυρ το Εξώτερο, ανάμεσα στη Ζωή και το θάνατο. Μπορεί να κάνετε το ίδιο ακριβώς πράγμα που κάνει και κάποιος άλλος αλλά, εάν το κάνετε βασιζόμενοι σε οτιδήποτε άλλο εκτός από το Πνεύμα του Θεού, αυτό που κάνουν εκείνοι θα ευλογήσει τους ανθρώπους ενώ αυτό που κάνετε εσείς θα φέρει την κατάρα επάνω τους, παρόλο που εξωτερικά οι πράξεις είναι πανομοιότυπες. Αυτό που τη μια στιγμή κάνει κανείς εμπιστευόμενος το Πνεύμα του Θεού θα ευλογήσει και θα δυναμώσει τους ανθρώπους, ενώ συγχρόνως θα εμπλουτίσει και δώσει νόημα και στη δική του ζωή. Την επόμενη ακριβώς στιγμή μπορεί να κάνει το ίδιο πράγμα αλλά με τη δύναμη της σάρκας, πράγμα που θα βλάψει, τραυματίσει και καταστρέψει και τους άλλους και αυτόν τον ίδιο. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε τη λεπτότητα του θέματος και να μην ξεχνάμε πως, αντίθετα απ’ τον άνθρωπο, ο Θεός δεν βλέπει ποτέ την εξωτερική μορφή των πραγμάτων αλλά το εσωτερικό της καρδιάς. Ό,τι συμβαίνει στα βάθη μας, αυτό είναι που έχει σημασία για το Θεό. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να το καταλάβουμε αυτό. Το γεγονός και μόνο ότι άλλοι πιστοί στο περιβάλλον σου επικροτούν αυτό που κάνεις επ’ ουδενί λόγω αποτελεί εγγύηση ότι θα είναι αρεστό και στο Θεό. Ό,τι κάνεις πρέπει να γίνεται από την εμπιστοσύνη που έχεις στη δύναμη που Εκείνος σου δίνει, γιατί διαφορετικά είναι αποκρουστική θρησκευτική υποκρισία στα μάτια Του και σε τελευταία ανάλυση έτσι θα καταλήξει να φαίνεται και στους άλλους.

Γ.- Προχωρώντας τώρα στην τρίτη κατηγορία, είναι απαραίτητο να συνειδητοποιήσουμε ότι και το ελατήριο που υπάρχει πίσω απ’ την πράξη είναι κι αυτό σημαντικό. Νομικισμός υπάρχει και όταν εκπληρώνει κανείς τα στάνταρ και τους κώδικες που βρίσκονται έξω απ’ τη σφαίρα του εαυτού του αλλά με σκοπό να αποκτήσει δόξα ή έπαινο ο ίδιος. Εδώ εστιάζουμε την προσοχή μας στο γιατί κάνουμε μια πράξη. Πρέπει δηλαδή να είναι κανείς σωστός ως προς το ΤΙ κάνει, ΠΩΣ το κάνει και ΓΙΑΤΙ το κάνει. Γιατί ενεργούμε όπως ενεργούμε; Προσπαθούμε μήπως να αποκτήσουμε όνομα εμείς οι ίδιοι; Να βγάλουμε όνομα ως πνευματικοί χριστιανοί—οπότε κάνουμε γνωστό σε όλους πόσα εδάφια μαθαίνουμε απέξω την εβδομάδα, πόσες ώρες περνάμε στην προσευχή και πόσα χρήματα δίνουμε στις ιεραποστολές; Αυτό δεν διαφέρει σε τίποτε από τη θρησκεία των Φαρισαίων. Αυτό ακριβώς είναι εκείνο που καταδικάζει ο Ιησούς Χριστός στην Επί του Όρους Ομιλία—καταδικάζει δηλαδή εκείνους που τους αρέσει να τους βλέπει ο κόσμος αντί να τους αρέσει να τους βλέπει μόνο ο Θεός, ο οποίος βλέπει τα πιο κρύφια μύχια της καρδιάς του ανθρώπου. Αν το ελατήριό σας είναι να κερδίσετε υπεροχή, μια κάποια υπεροχή ως χριστιανός, αν ποθείτε να προβληθεί το όνομά σας ενώπιον των άλλων, να γίνει γνωστό στον κόσμο, δεξιά κι αριστερά, κι αν πηγαίνετε από κύκλο σε κύκλο στα χριστιανικά συνέδρια (και πιστέψτε με, βαθιά στην καρδιά μου γνωρίζω πολύ καλά αυτό ειδικά το ζήτημα!), αυτό είναι νομικισμός. Είναι δυσοσμία στα ρουθούνια του Θεού και θα καταλήξει να φέρει το θάνατο στη ζωή σας. Σταδιακά θα φέρει επίσης και ντροπή καθώς και την καταδίκη του χριστιανισμού ανά τον κόσμο.

Εννοείται ότι είναι δυνατό να υπάρξουν και διάφοροι συνδυασμοί αυτών των παραγόντων της οικτρής αποτυχίας. Μπορεί κανείς να παρεκκλίνει σε ένα απ’ αυτά τα θέματα ή και στα τρία  (οπότε είναι κατ’ εξοχήν νομικιστής!). Μπορεί κανείς να είναι προφανής νομικιστής ή αφανής νομικιστής. Στην κάθε περίπτωση όμως το πρόβλημα είναι το ίδιο: νομικισμός. Αυτό οι Γραφές το καταδικάζουν απόλυτα αλλά ο εχθρός της ψυχής το επικαλύπτει, ωραιοποιώντας το διαρκώς και κάνοντάς το να φαίνεται ως θεάρεστο.

▪

Στο σημείο αυτό θα επιχειρήσουμε να δώσουμε τον ορισμό του νομικισμού ο οποίος θα καλύπτει όλες τις παραπάνω περιπτώσεις που αναλύσαμε:

Νομικισμός είναι η μηχανική και εξωτερική συμπεριφορά ο οποία πηγάζει απ’ την εμπιστοσύνη που έχουμε αποκλειστικά και μόνο στον εαυτό μας και αποβλέπει στο να μας εξασφαλίσει φήμη ή την επίδειξη κάποιας δικής μας δεξιότητας ή την ικανοποίηση της επιθυμίας μας για προσωπική δύναμη και εξουσία.

Αυτός είναι ο νομικισμός: μια θρησκευτική συμπεριφορά εξαιρετικά προσεκτική και σχολαστική στην εξωτερική μορφή της, αλλά εσωτερικά νεκρή ή, όπως την παρομοίασε ο Χριστός, «γέμουσα οστέων νεκρών» (Ματθ. 23/27). Πρόκειται δηλαδή για μια συμπεριφορά η κινητήρια δύναμη της οποίας είναι το άτομο—η προσωπικότητα, το υπόβαθρο, η παιδεία, τα ταλέντα ή οι δεξιότητές του, ό,τι άλλο εκτός από το Πνεύμα του Θεού. Όλα αυτά λειτουργούν για να στεφανώσουν το άτομο με προσωπική δόξα. Αυτός είναι ο νομικισμός στη σφαιρική μορφή του.

Εκείνο που είναι φοβερό στην όλη υπόθεση είναι ότι δεν υπάρχει τρόπος για τον άνθρωπο να ξεγελάσει το Θεό σ’ αυτό το ζήτημα. Ο Θεός γνωρίζει τα βάθη της ανθρώπινης καρδιάς. Μας βλέπει έτσι ακριβώς όπως είμαστε και μόλις δει σημεία νομικιστικού πνεύματος, έστω και παροδικά, κλείνει αμέσως την παροχή των θεϊκών δυνάμεων στη ζωή μας. Ό,τι κάνουμε με βάση το πνεύμα του νομικισμού δεν έχει καμία αξία στην Ουράνια Βασιλεία. Δεν είναι δυνατό να ξεγελάσουμε το Θεό. Μπορεί να ξεγελάσουμε τους άλλους αλλά ουδέποτε το Θεό. Ο Θεός απαντά αμέσως με τον τρόπο που μας έχει κάνει γνωστό ότι θα απαντά, οπότε το αποτέλεσμα του νομικισμού είναι μονίμως ένα: ο θάνατος.

Αυτός είναι ο λόγος που χρειάζεται να κάνουμε διαρκώς αυτοέλεγχο. Είναι αδύνατο να ζει κανείς τη χριστιανική ζωή χωρίς ποτέ να ελέγχει τον εαυτό του. Αν ο πιστός συνεχίζει να ζει τη ζωή του χωρίς ποτέ να ελέγχει τον εαυτό του, χωρίς ποτέ ν’ αναρωτιέται «τι είδους χριστιανός είμαι;», «πού βρίσκομαι στη σχέση μου με το Θεό όταν έρχομαι ενώπιος ενωπίω;», δεν θα γλιτώσει από την παγίδα του νομικισμού. Πρέπει να αναρωτιόμαστε διαρκώς, «τι μηνύματα στέλνει προς τα έξω η ζωή και η συμπεριφορά μου, τι μηνύματα παίρνουν από μένα οι άνθρωποι απ’ τον τρόπο με τον οποίο τους αντιμετωπίζω;» Αυτά είναι τα ερωτήματα που ο πιστός οφείλει να θέτει στον εαυτό του κατ’ επανάληψη. Γι’αυτό ο Λόγος του Θεού εφιστά διαρκώς την προσοχή μας σ’ αυτό το ζήτημα και μας λέει: «Εαυτούς εξετάζετε αν είσθε εν τη πίστει∙ εαυτούς δοκιμάζετε∙ ή δεν γνωρίζετε εαυτούς, ότι ο Ιησούς Χριστός είναι εν υμίν; εκτός εάν είσθε αδόκιμοι κατά τι» (Β¢ Κοριν. 13/5). Ο αυτοέλεγχος είναι εκ των ων ου άνευ στη ζωή της πίστης.

Εκτός όμως απ’ τον αυτοέλεγχο ο πιστός επιβάλλεται να είναι ανοιχτός και στη βοήθεια των άλλων ως προς αυτό το ζήτημα. Οφείλουμε ν’ αφήσουμε και τους άλλους να μας ελέγξουν γιατί η ικανότητά μας να αυταπατόμαστε είναι εξαιρετικά μεγάλη. Μερικές φορές βέβαια μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα. Αυτές είναι οι πολύτιμες στιγμές της αλήθειας που ξαφνικά ο άνθρωπος έρχεται να γνωρίσει ποιος πραγματικά είναι. Ο Θεός όμως έχει προβλέψει να μην αρκούμαστε μόνο σ’αυτά τα φωτεινά διαλείμματα. Μας έχει δώσει και το σώμα των πιστών, τη νύμφη του Χριστού, την εκκλησία για να μας βοηθήσει. Ας αφήνουμε λοιπόν τους άλλους—ιδίως όταν το κάνουν με αγάπη και δίχως σκληράδα—να μας ελέγξουν. Ας ακούσουμε τη δική τους εκτίμηση. Μπορεί εκείνοι να βλέπουν κάτι το οποίο εμείς δεν το βλέπουμε. Είναι πολύ σημαντικό να το λάβουμε υπόψη μας αυτό και να το αντιμετωπίσουμε με ειλικρίνεια όταν μας το υποδεικνύουν με αγάπη και σαφήνεια οι άλλοι. Αυτό όμως είναι κάτι που δεν μας αρέσει! Όλοι μας θέλουμε να κάνουμε το λογαριασμό μας απευθείας με το Θεό. Δεν μας πειράζει να μας δείξει Εκείνος τα τρωτά μας σημεία, γιατί αυτό δεν έχει δημοσιότητα. Μας ενοχλεί όμως όταν ο Θεός κάνει τον ίδιο ακριβώς έλεγχο μέσω τρίτων, Όπως είχε πει και ο Όσβαλντ Τσέιμπερς, «Ο Θεός δεν σου επιτρέπει ποτέ να διαλέξεις ο ίδιος το σκηνικό της δοκιμασίας σου. Αν αρνείσαι να δεχτείς τα δάχτυλα με τα οποία Εκείνος συνθλίβει τα σταφύλια, δεν θα γίνεις ποτέ ο οίνος που χύνεται για να ευλογήσει τις καρδιές των άλλων». Μην αρνείσαι λοιπόν τη νουθεσία που σου προσφέρεται μέσ’ από τρίτους. Άφησέ τους να σε βοηθήσουν με τη διορατικότητα και οξυδέρκεια που έχουν για σένα και τη ζωή σου. Γι’ αυτό ακριβώς χρειαζόμαστε το σώμα της εκκλησίας.

Ποια όμως είναι η θεραπεία για τη νόσο του νομικισμού;  Ας υποθέσουμε ότι βρίσκεις πως υπάρχει νομικισμός μέσα σου—και πραγματικά θα βρεις! Αν περνάνε μέρες, βδομάδες, μήνες και δεν εντοπίζεις ίχνη νομικισμού στην καρδιά σου, είσαι εντελώς τυφλός και κάτι δεν πάει καθόλου καλά με σένα. Διότι ο νομικισμός είναι πανταχού παρών και μονίμως καραδοκεί να εκδηλωθεί σε κάποια στιγμή αδυναμίας σου, κάτι που υπεραφθονεί ακόμα και στη χριστιανική ζωή. Τι κάνουμε λοιπόν όταν ανακαλύψουμε νομικισμό μέσα μας; Ο Λόγος του Θεού συνιστά ένα πολύ απλό και αποτελεσματικό φάρμακο: μετανόησε γι’ αυτό και πίστεψε. Άλλαξε τον τρόπο σκέψης σου ως προς αυτόν. Μην τον παραβλέπεις. Μην τον δικαιολογείς. Μην τον ονομάζεις κάτι άλλο απ’ αυτό που είναι. Μην προσπαθείς να πείσεις τον εαυτό σου για το αντίθετο και νομίσεις πως αυτό είναι κάτι που συμβαίνει σε όλους. Μπορεί να ξεγελάσεις τους γύρω σου, αλλά δεν θα ξεγελάσεις το Θεό. Εκείνος γνωρίζει την αλήθεια. Μετανόησε λοιπόν γι’ αυτή σου την αμαρτία. Παραδέξου την. Ομολόγησέ την ανοιχτά και ελεύθερα. Έπειτα, πίστεψε ότι ο Θεός θα αναλάβει το θέμα σου και δεν θα ακολουθήσει την αμαρτία σου η συνέπεια του θανάτου. Ανάθεσε την αμαρτία του νομικισμού σου στο Θεό και μέσ’ απ’ το θάνατο θα βγει η δική σου ανάσταση και νέα ζωή. Την ίδια ακριβώς στιγμή που ομολογείς το θάνατο, η ανάσταση βρίσκεται στο κατώφλι σου. Αυτόματα. Υποχρεωτικά. Πάντοτε. Ο Θεός ζωοποιεί εκείνο που διαφορετικά θα ήταν άγονο και νεκρό. Αυτό είναι το μυστικό του τι να κάνεις με το νομικισμό που ανακαλύπτεις μέσα σου μετά που ο Θεός σού τον αποκάλυψε.

Ο Μπιλ Νιούτον θα με συγχωρήσει που θα μοιραστώ μαζί σας μια ιστορία που μου είπε μόλις πριν λίγο γιατί δείχνει με ομορφιά και ακρίβεια αυτό ακριβώς που αναπτύξαμε παραπάνω. Πριν από ένα περίπου χρόνο ένα χριστιανικό ροκ γκρουπ ήταν μαζί μας την ώρα της συνάθροισής μας κατά την οποία μοιραζόμαστε θέματα της ζωής του σώματος. Η μουσική τους τον ενόχλησε. Δεν ήταν συνηθισμένος σ’ αυτού του είδους τη μουσική. Δεν του άρεσε ο ρυθμός και δεν καταλάβαινε και τα λόγια πολύ καλά, οπότε η μουσική δεν τον άγγιζε πνευματικά. Όταν κοίταξε προς το μέρος της γυναίκας του, η οποία παίζει πιάνο στην εκκλησία μας με περίσσια χάρη, την είδε να προσεύχεται με σκυμμένο το κεφάλι. Κάποια στιγμή βρήκε την ευκαιρία να τη ρωτήσει τι της συνέβαινε. Εκείνη λοιπόν του απάντησε και του είπε: «Ξέρεις κάτι; Ο Κύριος μού μίλησε και μου είπε ότι Εκείνος δεν είναι τόσο ενοχλημένος όσο εγώ απ’ αυτή τη μουσική». Αυτό ακριβώς είναι εκείνο που ονομάσαμε παραπάνω μετάνοια από την αμαρτία του νομικισμού! Είναι δηλαδή η παραδοχή ότι η θέση του Θεού δεν είναι η ίδια με τη δική μας πάνω σ’ ένα δευτερεύον ζήτημα της χριστιανικής ζωής. Κάτι που μπορεί να ενοχλεί εμένα, δεν είναι απαραίτητο να ενοχλεί και τον Ίδιο, οπότε είναι η δική μου αντιμετώπιση του θέματος η οποία είναι εσφαλμένη και όχι η δική Του. Το να βλέπουμε ότι ο Θεός μπορεί να αποδέχεται κάτι το οποίο δεν το αποδεχόμαστε εμείς είναι μετάνοια για το νομικισμό μας. Πόσες και πόσες θλίψεις δεν θα αποφεύγαμε αν επιτρέπαμε στους άλλους την ίδια ελευθερία που επιθυμούμε να έχουμε κι εμείς για τον εαυτό μας. Εμείς δεν ανεχόμαστε να μας πει κάποιος άλλος πώς πρέπει να ντυνόμαστε για την εκκλησία. Δεν υπάρχει κώδικας ή στάνταρ στην Αγία Γραφή που να λέει ότι πρέπει να φοράς παπούτσια για να πας στην εκκλησία ή οτιδήποτε άλλο. Γνωρίζω ότι για μας τέτοιο πρόβλημα δεν υπάρχει πια, αλλά σε πολλά άλλα μέρη αυτό αποτελεί ένα  πολύ ακανθώδες ζήτημα. Και είμαι βέβαιος ότι υπάρχουν πολλά άλλα θέματα στα οποία είμαστε νομικιστές. Δεν επιδιώκω να κρίνω κανέναν λέγοντας αυτό. Απλά θέλω να πω «Ας κοιταξουμε μέσα μας να δούμε σε ποια σημεία είμαστε νομικιστές και μετά ας φέρουμε το ζήτημα στο φως των Γραφών, διότι ο νομικισμός είναι θάνατος.» Ο νομικισμός είναι υποκρισία. Ο νομικισμός είναι νόθος χριστιανισμός. Ο νομικισμός είναι ο εσφαλμένος τρόπος να παρουσιαζόμαστε σωστοί προς τα έξω και, συνεπώς, είναι δυσοσμία για το Θεό ο οποίος είναι Αλήθεια και οποίος επιθυμεί να βλέπει τους ανθρώπους να είναι ειλικρινείς και διάφανοι, γιατί έτσι τους έπλασε.

© Ray Stedman (http://www.raystedman.org/thematic-studies/new-covenant/legalism)