Γράφει Ιωάννας Σαχινίδου, Φυσιογνώστρια
Πατρικές και μητρικές εικόνες του Θεού στη Βίβλο[1]
Βιβλικές εικόνες ανδρικές και πατρικές του Θεού όπως του βοσκού, του βασιλιά, του πατέρα κυριάρχησαν στη Χριστιανική ιστορία. Στο πλαίσιο εποχών όπου η γυναίκα θεωρείτο κατώτερη από τον άνδρα καλλιεργείται η ιδέα ότι ο άνδρας ταυτίζεται με το Θεό ως θεόμορφος και η γυναίκα με την αμαρτία και το διάβολο. Συνέπεια αυτής της κατανόησης είναι να μην αναγνωρίζεται στη γυναίκα το ότι είναι πλασμένη κατ εικόνα Θεού και να μην προβάλλονται μητρικές βιβλικές εικόνες του Θεού. Στόχος των θεολόγων γυναικών σήμερα είναι να διακρίνουν στις ερμηνείες το πραγματικό και βιβλικό από το εικονικό και ψευδές.[2]
Όμως το τι εννοείται ‘φυσικό’ έχει σχέση με τη φιλοσοφική και επιστημονική κοσμοθεωρία της εποχής. Για τον Αναξαγόρα για παράδειγμα το σπέρμα παρέχεται από το άρρεν ενώ το θήλυ παρέχει το χώρο,[3] ιδέα και του Αισχύλου[4] ο οποίος γράφει ‘δεν είναι η μάνα…κείνη που γεννάει το τέκνο· θρέφει μόνο τον καινούριο σπόρο· γεννάει αυτός που σπέρνει κι αυτή σαν ξένη ξένο σώζει φύτρο’. Απόδειξη αυτής της αντίληψης είναι για τον Αισχύλο η γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία..[5] Πλάτων και Αριστοτέλης όρισαν οντολογική κλίμακα που ένωνε το θηλυκό, τον ξένο και το ζώο ως ‘κατά φύση’ κατώτερα όντα. Το αρσενικό εξουσιάζει, το θηλυκό υποτάσσεται.[6] «Οι άνδρες που ήταν δειλοί ή πέρασαν τη ζωή τους κάνοντας αδικίες είναι πολύ πιθανό στη δεύτερη γένεσή τους να μεταβλήθηκαν σε γυναίκες.»[7] «Πρέπει να θεωρούμε τη θηλυκή κατάσταση φυσική αναπηρία.»[8] Τις παραπάνω αντιλήψεις των Ελλήνων φιλοσόφων έφερε ο Θωμάς Ακινάτης στη Δύση ηπιότερες αφού άνδρας και γυναίκα βιβλικά είναι πλασμένοι κατ εικόνα Θεού.[9]
Στο Μεσαίωνα οι επιρροές Πλάτωνα και Αριστοτέλη οδήγησαν στην ιδέα ότι ο άνδρας έχει δύναμη, πειθαρχία, λογική, ενώ οι γυναίκες είναι αδύναμες, λάγνες, άλογες. Οι γυναίκες την αδυναμία τους την έβλεπαν ως ‘σωματικό’ γνώρισμα, που τις ένωνε με τον ‘άνθρωπο’ Ιησού. Η αμαρτία τους θεωρείτο ότι πήγαζε από τα βάθη της ύπαρξής τους ενώ οι άνδρες απέδιδαν τις αμαρτίες τους σε δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό τους, σαν ανταπόκριση σε εξωτερικούς πειρασμούς. Κατά τον Πλάτωνα «ο θεός δημιούργησε την ψυχή πριν από το σώμα για να το εξουσιάζει και όχι να εξουσιάζεται απ’ αυτό.»[10] Συνέπεια πλατωνικών επιρροών ήταν ότι το Μεσαίωνα το άρρεν θεωρείτο ψυχή και το θήλυ σώμα, επιβεβαιώνοντας την κατωτερότητα της γυναίκας και προβάλλοντας τους άνδρες ως εικόνες Θεού. Οι γυναίκες επομένως έπρεπε να ξεπεράσουν με κάποιο τρόπο τη φύση τους για να συναντήσουν το Θεό. «Ο άνδρας φανέρωνε την θεότητα του Χριστού, η γυναίκα την ανθρωπότητά του.»[11]
Οι μητρικές εικόνες του Θεού στο Μεσαίωνα δεν δήλωναν ότι οι άνδρες εκτιμούσαν τη γυναίκα αλλά τα μητρικά, θηλυκά πρότυπα γνωρίσματα σαν της ευσπλαχνίας ή της αφοσίωσης. Ενώ όμως η γυναίκα είναι ενός φύλου, τα γυναικεία γνωρίσματα μπορεί να είναι πλευρές ατόμου κάθε φύλου. Άρα η στάση του άνδρα προς τα γυναικεία γνωρίσματα δεν εκφράζει τη στάση του προς τη γυναίκα αλλά την αίσθηση δικών του γυναικείων γνωρισμάτων. Ο Ιησούς μάνα, ο ηγούμενος μάνα φανερώνουν την αίσθηση καθήκοντος των ανδρών να γαλουχήσουν άλλους άνδρες όπως η μάνα το παιδί και να εξαρτηθούν από το Θεό όπως το παιδί από τη μάνα.[12]
Ιδέες για τη γυναίκα Ελλήνων φιλοσόφων ήταν το πλαίσιο όπου κηρύχθηκε ο Χριστιανισμός. Η Βίβλος δεν έχει εικονικές παραστάσεις, οι εικόνες αναδύονται από τον γραπτό Λόγο του Θεού. Έως τον 3ου αιώνα βρίσκουμε σε τοίχους κατακομβών σχηματικές απεικονίσεις.[13] Την πρώτη χιλιετία δεν προσωποποιείται η Τριάδα σε Δύση ή Ανατολή. Οι εκκλησίες Δύσης-Ανατολής, οι εικονομάχοι, η Διαμαρτύρηση έθεσαν ερωτήματα για τις εικόνες στα οποία έδωσαν διάφορες απαντήσεις. Σήμερα οι γυναίκες θέτουν νέα ερωτήματα: Αν δεν έχει φύλο ο Θεός γιατί παρουσιάζεται σε κείμενα ή εικόνες μόνο ως άνδρας περιορίζοντας το Θεό στο ανδρικό φύλο;
Ο πίνακας του Lucas Cranach Ο παράδεισος συνοψίζει την ερμηνεία της ιδέας για το Θεό, τον άνδρα και τη γυναίκα στη Δύση. Ο Θεός είναι γέρος άνδρας με άσπρη γενειάδα, ο Σατανάς ξανθόμαλλο θηλυκό φίδι, κατοπτρικό είδωλο της Εύας. Έτσι θεωρείται η Εύα συνένοχη του Σατανά στο πρώτο αμάρτημα. Πολλά έργα έχουν σχετικό θέμα όπως του Μιχαήλ Αγγέλου «Η Δημιουργία του Αδάμ» και «Το Προπατορικό Αμάρτημα.» Η Ανατολική εικονογραφία δείχνει τί φαίνεται μέσα από τη βασιλεία των ουρανών όχι ιστορική απεικόνιση του παρελθόντος. Εικόνες με διαφοροποίηση Αδάμ Εύας θεωρούνται Δυτική επιρροή. Όμως ενώ σε εικόνες της Ανάστασης των νεκρών ανασταίνονται Αδάμ και Εύα σε μερικές ανασταίνεται μόνο ο Αδάμ. Αδάμ και Εύα συμβολίζουν την πεπτωκυία ανθρώπινη φύση. Αν βλέπουμε μόνο τον Αδάμ στην παρουσία του Θεού, και δεν εκπροσωπούνται και η ανδρική και η γυναικεία φύση, αυτό είναι προβληματικό.
Η σύνοδος στη Μόσχα (Stoglav 1551) αποφάνθηκε ότι η άμεση απεικόνιση του Θεού Πατέρα ή της Τριάδας δεν είναι αποδεκτή. Αποδεκτή είναι μόνο η «Τριάδα της Παλαιάς Διαθήκης» με τρεις αγγέλους. Γιατί τότε εμφανίζονται και εικόνες με απεικόνιση του Θεού ως άνδρα; Θεωρήθηκε ότι αυτές δείχνουν ανθρωπομορφικές προσωποποιήσεις της ιδέας την πατρότητας όχι του Θεού Πατέρα. Η Αναγέννηση ώθησε την νατουραλιστική ελεύθερη ερμηνευτική δημιουργικότητα. Η Τριάδα πλέον εικονίζεται μετά το 10ο αιώνα. Εικόνες του Θεού Πατέρα και της Τριάδας εισχωρούν από τη Δύση και στην Ανατολή. Η εικόνα «ο Παλαιός των Ημερών» κατά το όραμα του Δανιήλ[14] θεωρείται παραστατική παρουσία του Χριστού πριν την ενσάρκωση. Πολλοί Πατέρες[15] θεωρούσαν κάθε ορατή εμφάνιση του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη ως εμφάνιση του Υιού για να διαφυλαχθεί η υπερβατικότητα του Πατέρα. Έτσι και πριν την ενσάρκωση, ο Υιός έπαιζε ρόλο στην ιστορική αποκάλυψη του Θεού στον κόσμο. Όραμα όμως όπου εμφανίζεται όχι ο Υιός του ανθρώπου αλλά κάποιος ως υιός ανθρώπου μπορεί να θεωρηθεί ως ορατή παρουσία του Υιού;
9 παλαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο, καὶ τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ λευκὸν ὡσεὶ χιών, καὶ ἡ θρὶξ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ ὡσεὶ ἔριον καθαρόν, ὁ θρόνος αὐτοῦ φλὸξ πυρός, οἱ τροχοὶ αὐτοῦ πῦρ φλέγον· …13 ἐθεώρουν ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς καὶ ἰδοὺ μετὰ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ ὡς υἱὸς ἀνθρώπου ἐρχόμενος ἦν καὶ ἕως τοῦ παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν ἔφθασε καὶ ἐνώπιον αὐτοῦ προσηνέχθη.14 [16]
Στην εικόνα η Προσκύνηση των Μάγων η Γη και η έρημος είναι γυναίκες-προσωποποιήσεις αυτών των φυσικών στοιχείων. Η μια κρατά σπήλαιο, η άλλη παχνί.[17] Η εικόνα παραπέμπει στην πλατωνική ιδέα ότι η γυναίκα είναι ύλη, γη και στην ιδέα ότι συνδέεται με τη γήινη ανθρωπότητα του Χριστού. Στην εικόνα Πεντηκοστή άνδρας συμβολίζει την Οικουμένη. Κρατά τη διδαχή των Αποστόλων που θα απλωθεί στην Οικουμένη.[18] Η Πεντηκοστή όμως είναι εκπλήρωση της προφητείας του Ιωήλ. Ο Θεός εκχέει το πνεύμα του, οι γιοί και οι θυγατέρες κηρύττουν το μήνυμα του Θεού
καὶ ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις, λέγει ὁ Θεός, ἐκχεῶ ἀπὸ τοῦ Πνεύματός μου ἐπὶ πᾶσαν σάρκα, καὶ προφητεύσουσιν οἱ υἱοὶ ὑμῶν καὶ αἱ θυγατέρες ὑμῶν, καὶ οἱ νεανίσκοι ὑμῶν ὁράσεις ὄψονται, καὶ οἱ πρεσβύτεροι ὑμῶν ἐνύπνια ἐνυπνιασθήσονται·[19]
Εδάφια στα οποία στηρίχτηκαν απόψεις που απορρίπτουν εν μέρει ή ολοκληρωτικά το κατ’ εικόνα Θεού στη γυναίκα είναι τα εδάφια του Παύλου:
7 ἀνὴρ μὲν γὰρ οὐκ ὀφείλει κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν, εἰκὼν καὶ δόξα Θεοῦ ὑπάρχων· ἡ γυνὴ δὲ δόξα ἀνδρός ἐστιν. 8 οὐ γάρ ἐστιν ἀνὴρ ἐκ γυναικός, ἀλλὰ γυνὴ ἐξ ἀνδρός· 9 καὶ γὰρ οὐκ ἐκτίσθη ἀνὴρ διὰ τὴν γυναῖκα, ἀλλὰ γυνὴ διὰ τὸν ἄνδρα Α΄ Κορ. 11.7-9.
Ο Παύλος εδώ παραπέμπει στα εδ Γεν 1. 26-27. Συνδέει το Νόμο με τη δημιουργία. Σε μερικές πηγές η γυναίκα θεωρείται αιτία της πτώσης και του θανάτου και ότι δεν είναι εικόνα του Θεού, αλλά μόνο ο Αδάμ κάτι που φαίνεται και στα προαναφερθέντα για την εικόνα της Ανάστασης. Στη ραβινική θεολογία μαζί με το νόμο ήταν και η περιτομή σημάδι της διαθήκης. Με αυτόν τον τρόπο υψώνεται η ανδρική φύση του Αδάμ, η γυναίκα υποτιμάται. Στο εδ 3 όμως του κεφ. 11 λέει: 3θέλω δὲ ὑμᾶς εἰδέναι ὅτι παντὸς ἀνδρὸς ἡ κεφαλὴ ὁ Χριστός ἐστι, κεφαλὴ δὲ γυναικὸς ὁ ἀνήρ, κεφαλὴ δὲ Χριστοῦ ὁ Θεός. Η εν Χριστώ αποκάλυψη φανέρωσε σχέσεις ομοτιμίας, ισοτιμίας, ομοουσιότητας των προσώπων Θεού και Χριστού. Ο Χριστός με την κένωσή του καλεί τον παλαιό άνθρωπο της φθοράς και του θανάτου σε κένωση για να αναστηθεί ο νέος εν Χριστώ. Καταργούνται οι αμαρτωλές στάσεις κυριαρχίας για κάθε άνθρωπο και ρόλο στα κοινωνικά πλαίσια. Απλώνεται η βασιλεία του Θεού στον κόσμο, στον άνθρωπο, σε χώρο, σε χρόνο. Αν ομολογούμε σχέσεις ομοτιμίας και ομοουσιότητας των προσώπων Θεού και Χριστού στη φράση κεφαλὴ δὲ Χριστοῦ ὁ Θεός ομολογούμε ταυτόχρονα ότι γυναίκα και άνδρας είναι ομότιμοι στη φράση κεφαλὴ δὲ γυναικὸς ὁ ἀνήρ. Ο Παύλος ασφαλίζει την ομοτιμία άνδρα-γυναίκας εν Χριστώ. Αν καταρριφθεί η ομοτιμία άνδρα γυναίκας καταρρίπτεται και το ομότιμο πρόσωπο του Χριστού προς το Θεό.[20]
Κάθε εικόνα, παρομοίωση, προσωποποίηση, μεταφορά, αλληγορία, αναλογία είναι αυτό και μόνο αυτό. Ο Θεός δεν έχει φύλο, δεν περιγράφεται σε εικόνα γραπτή ή άλλη, δεν ταυτίζεται με αυτήν, δεν καθορίζεται ούτε περιορίζεται από αυτήν. Οι άνθρωποι, φθαρτά πεπερασμένα όντα έχουμε περιορισμένη δυνατότητα κατανόησης του Θεού. Ο Ησαΐας είδε άβυσσο μεταξύ Δημιουργού-δημιουργημάτων:
9 ἀλλ᾿ ὡς ἀπέχει ὁ οὐρανὸς ἀπὸ τῆς γῆς, οὕτως ἀπέχει ἡ ὁδός μου ἀπὸ τῶν ὁδῶν ὑμῶν καὶ τὰ διανοήματα ὑμῶν ἀπὸ τῆς διανοίας μου.[21]
Ο Θεός αποκαλύπτεται καταφατικά στη δημιουργία, στους προφήτες στο σαρκωμένο Χριστό. Κάθε εικόνα του Θεού οδηγεί στη θεία άπειρη πραγματικότητα οριοθετώντας την περιορισμένη μας κατανόηση του Θεού.[22] Η Βίβλος βεβαιώνει στη σχέση των φύλων την ισοτιμία και με διάσπαρτες εικόνες του Θεού που παρομοιάζεται με μάνα.[23] Στο 2 εδάφιο της Γένεσης γράφει: «καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος.» Ο Μέγας Βασίλειος λέει ότι η συριακή γλώσσα πλησιάζει την έννοια του πρωτότυπου της Βίβλου ως συγγενής με την εβραϊκή. Το ρήμα ‘επεφέρετο’ σημαίνει ζωογονούσε. Το Πνεύμα ζωογονούσε τη φύση των υδάτων όπως το πτηνό που κλωσά τα αυγά και καθώς τα ζεσταίνει χύνει σαν με ένεση ζωτική δύναμη.[24] Οι Σύριοι παρομοίαζαν το Άγιο Πνεύμα που προετοίμαζε τη φύση να δώσει ζωή με μάνα πουλί αναδεικνύοντας μητρικά γνωρίσματα του Θεού.[25]
Ο Θεός ως μάνα αετός φροντίζει τον Ισραήλ: «Σαν τον αετό που προστατεύει τη φωλιά του, πετάει πάνω από τα μικρά του και τα μαθαίνει να πετούν, τις φτερούγες του απλώνει, τα παίρνει και τα σηκώνει στ’ απλωμένα του φτερά.»
ὡς ἀετὸς σκεπάσαι νοσσιὰν αὐτοῦ καὶ ἐπὶ τοῖς νεοσσοῖς αὐτοῦ ἐπεπόθησε, διεὶς τὰς πτέρυγας αὐτοῦ ἐδέξατο αὐτοὺς καὶ ἀνέλαβεν αὐτοὺς ἐπὶ τῶ μεταφρένων αὐτοῦ.[26]
Όταν ο Ισραήλ γόγγυζε στην έρημο ο Μωϋσής είπε στο Θεό: «Γιατί μου φόρτωσες το βάρος όλου αυτού του λαού; Ούτε τον είχα εγώ στην κοιλιά μου ούτε εγώ τον γέννησα, για να μου λες να τον πάρω στην αγκαλιά μου, όπως παίρνει η παραμάνα το βρέφος;» Για το Μωϋσή ο Θεός ήταν η μάνα που συνέλαβε και γέννησε τον Ισραήλ όχι ο ίδιος. Άρα έπρεπε ο Θεός να τον φροντίσει. Αρ. 11.12:
μὴ ἐγὼ ἐν γαστρὶ ἔλαβον πάντα τὸν λαὸν τοῦτον, ἢ ἐγὼ ἔτεκον αὐτούς, ὅτι λέγεις μοι, λάβε αὐτὸν εἰς τὸν κόλπον σου, ὡσεὶ ἄραι τιθηνὸς τὸν θηλάζοντα
Στον Ησαΐα 66.13 η παρηγοριά του Θεού φανερώνει τη μητρική παρουσία Του: ‘Όπως η μάνα το παιδί της παρηγορεί, έτσι και εγώ θα σας παρηγορήσω’. Στον Ησαΐα 42.14 η αγωνία του Θεού για το λαό Του που απείθησε παρομοιάζεται με αγωνία ετοιμόγεννης «ἐσιώπησα, μὴ καὶ ἀεὶ σιωπήσομαι καὶ ἀνέξομαι; ὡς ἡ τίκτουσα ἐκαρτέρησα, ἐκστήσω καὶ ξηρανῶ ἅμα.» Μετά τη σιωπή ακούγεται η κραυγή του Θεού σαν κραυγή εγκύου που ξεσπά σε πόνους γέννας. Στον Ωσηέ 13.8 ο Θεός εκφράζει τον πόνο Του για τον Ισραήλ που τον ξέχασε σα μάνα αρκούδα που της πήραν τα παιδιά «Ρίχνομαι πάνω σας καθώς αρκούδα που της πήραν τα παιδιά». ὠδῖνες ὡς τικτούσης ἥξουσιν αὐτῷ. οὗτος ὁ υἱός σου ὁ φρόνιμος, διότι οὐ μὴ ὑποστῇ ἐν συντριβῇ τέκνων.
Γυναίκες εστιάζουν στη σοφία του Θεού[27] που θεωρείται ότι ταυτίζεται με το Χριστό για να αναδείξουν το θηλυκό πρόσωπο του Θεού.[28] Η προσωποποίηση όμως είναι παρέκκλιση αφού η σοφία δεν είναι ιστορικό πρόσωπο[29] αλλά συμβολική μορφή θείων ιδιοτήτων. Περιορίζοντας στη σοφία το θηλυκό πρόσωπο του Θεού προκύπτει το πρόβλημα που έχουμε όταν περιορίζουμε την Τριάδα στο ανδρικό φύλο.
Κατά την Πατερική ανθρωπολογία[30] άνδρες-γυναίκες έχουν αναπαραγωγικά όργανα για την ίδια λειτουργία, άρα η ανδρική και η γυναικεία φύση δεν διαφέρουν ουσιαστικά. Στον Χριστό συνήθως εννοούμε υπερφυσική τη θεία φύση και φυσική την ανθρώπινη η οποία όμως είναι και αυτή υπερφυσική. Στα ανθρώπινα όντα ενεργοποιούνται τα μητρικά ωάρια και τα πατρικά σπερματοζωάρια στην αρχή της ζωής τους, στη γονιμοποίηση.[31] Η μητέρα του Χριστού δε συνευρέθηκε με άντρα κατά τις Γραφές. Ανθρωπίνως ο Χριστός πήρε γενετικό υλικό μόνο από τη μητέρα του. Έλαβε ανθρώπινη φύση, σάρκα αλλά περιέλαβε στη θεανθρώπινη υπόστασή του τα γνωρίσματα της ανθρωπότητας: συνάπτονται αἱ φύσεις αὐτοῦ τῇ ὑποστάσει μίαν ὑπόστασιν σύνθετον ἔχουσαι, καθ’ ἣν διαφέρει τοῦ τε πατρὸς καὶ τοῦ πνεύματος, τῆς τε μητρὸς καὶ ἡμῶν[32] και έτσι έγινε σωτήρας ολόκληρης της ανθρωπότητας. Η ενανθρώπιση του Θεού είναι ένα μυστήριο και το να συζητάμε επομένως για το φύλο του Χριστού δεν έχει περιεχόμενο.
Η αναγέννηση[33] εν Χριστώ είναι σαν νέα γέννηση από το Θεό ως μάνα. Ο Παύλος με μητρικές εικόνες μιλά για τη φροντίδα στους πιστούς: ήμασταν στοργικοί σαν τη μητέρα που φροντίζει τα παιδιά της.[34] Στο Ματ. 23:3 ο Χριστός ζητά να συνάξει τα παιδιά της Ιερουσαλήμ όπως η κλώσα τα κλωσόπουλα κάτω από τις φτερούγες της. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος[35] συνοψίζει το έργο του Χριστού ως δημιουργού, τροφοδότη, αναδημιουργού, ως τα πάντα εν πάσι και αδελφή και μήτηρ:
Ἐγὼ πατήρ…ἀδελφός, ἐγὼ νυμφίος…οἰκία…τροφεύς, ἐγὼ ἱμάτιον, ἐγὼ ρίζα…φίλος…καὶ κεφαλή…καὶ ἀδελφή, καὶ μήτηρ, πάντα ἐγὼ˚
Για το Γρηγόριο Νύσσης το θείο δεν είναι αρσενικό ή θηλυκό. Για τη δήλωση της θείας φύσης έχει την ίδια δύναμη όποιο όνομα και αν χρησιμοποιηθεί. Δεν μολύνει τη σημασία της αθάνατης φύσης το αρσενικό, ούτε το θηλυκό.»[36] Επομένως τα στερεότυπα του φύλου κλονίζονται, αντιστρέφονται, υπερβαίνονται[37] καθώς προοδεύουμε στην εν Χριστώ Ζωή αφού ο Θεός δεν έχει φύλο.[38]
οὔτε ἄρρεν οὔτε θῆλυ το θεῖόν ἐστιν…ἰσοδυναμεῖ πρὸς τὴν ἔνδειξιν τῆς ἀφράστου φύσεως πᾶν τὸ εὑρισκόμενον ὄνομα οὔτε θῆλεως οὔτε ἄρρενος τὴν σημασίαν τῆς ἀκηράτου καταμολύνοντος φύσεως.[39]
Για να οδηγηθούμε πέρα από την εικόνα του Θεού μόνο Πατέρα πρέπει να μεταστραφεί η συνείδηση μας. Ο Παύλος που ασφαλίζει την ομοτιμία άνδρα-γυναίκας εν Χριστώ, η βιβλική ανθρωπολογία, οι γονικές εικόνες του Θεού πατέρα-μητέρας οδηγούν σε κοινωνίες Χριστού όπου διακρίνεται η ατομικότητα και η διαφορετικότητα των μελών.[40] Στον Ιώβ[41] εναλλάσσονται γονικές εικόνες του Θεού Δημιουργού πατέρα-μητέρας: «Έχει η βροχή πατέρα; Ποιος γέννησε τις στάλες της δροσιάς; Από ποιανού τα σπλάχνα βγήκε ο πάγος; Την πάχνη ποιος την γέννησε;» που επαληθεύουν τον Γρηγόριο Νύσσης ότι για τη θεία φύση έχει την ίδια δύναμη κάθε όνομα.
Στην ‘οικουμενική εποχή’ αναζητούμε το ενοποιητικό στοιχείο για την συμπόρευση των εκκλησιών πάνω στα Χριστιανικά θεμέλια.[42] Η Αγία Γραφή, ο γραπτός λόγος του Θεού, αιώνια αξία[43] λέει ότι ο Θεός είναι Πνεύμα.[44] Υπερβαίνει διακρίσεις και περιορισμούς των φύλων αγκαλιάζοντας και ξεπερνώντας την ανθρώπινη μητρότητα και πατρότητα.[45] Αναζητούμε την υπέρτατη κατανόηση που οδηγεί πέρα από το Θεό ως εικόνα ενός φύλου. O Διονύσιος Αρεοπαγίτης[46] τόνιζε πως η θεότητα είναι πάνω από κάθε ανθρώπινη λογική κατηγορία, όπως ύπαρξη-μη ύπαρξη, πατρότητα-υιότητα, υλικό-πνευματικό, δεν είναι πνεύμα με την ανθρώπινη έννοια. Δεν αναφέρεται ο Διονύσιος στο δίπολο άνδρα-γυναίκας αλλά είναι φανερό ότι θεωρεί αυτή τη διαφοροποίηση μακρινή από το στοχασμό περί Θεού. Η εικόνα του Θεού ως άνδρα είναι μερική, περιοριστική όταν ένα φύλο εκπροσωπεί το Θεό.[47] Αν όμως παρομοιάζεται ο Θεός στη Βίβλο με γυναίκα ή άνδρα κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να θεωρηθεί κατώτερος από άλλον λόγω του φύλου του.[48] καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς.[49] οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ..[50]
[1] Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή και επόπτη της διατριβής μου Dr Andrea Andreopoulo Lecturer in Christian Theology, Director of the Center for Orthodox Studies: Univ of Wales Lampeter, που μου σύστησε σχετική βιβλιογραφία, διάβασε τη μελέτη, και μου έκανε σημαντικές υποδείξεις.
[2] Ann Brown, Apology to Women Christian Images of the female sex, England, Inter-Varsity Press, 1991, pp. 9-11.
[3] Αριστοτέλης Άπαντα τ. 22, Περί ζώων γενέσεως Δ, Κάκτος, Αθήνα, 1994, 763b30, σ.98-9.
[4] Αριστοτέλης Άπαντα τ. 22, Περί ζώων γενέσεως Δ, Σχόλια 2, Κάκτος, Αθήνα, 1994, σ.273.
[5] Αισχύλος, Ευμενίδες 658, Κάκτος, Αθήνα, 1992, σ.82-3.
[6] Αριστοτέλης Άπαντα τ. 1, Πολιτικά 1, Κάκτος, Αθήνα, 1993, 1254b10, σ. 64-5.
[7] Πλάτωνος Τίμαιος Αθήνα, Κάκτος, 1992, σ. 230-1.
[8] Αριστοτέλης Άπαντα τ. 22, Περί ζώων γενέσεως Δ, Κάκτος, Αθήνα, 1994, 75a10, σ. 172-3.
[9] Mary Grey, ‘Ecofeminism and Christian Theology’, in: Lucas Vischer Listening to Creation Groaning John Knox Series, Geneva, 2004, p.153.
[10] Πλάτων, Τίμαιος (ή περί φύσεως), Αθήνα, Κάκτος, 1992, σ.75.
[11] Caroline Walker Bynum, Fragmentation and Redemption Essays on Gender and the Human Body, New York, Zone Books, 1992, pp. 175-9.
[12] Caroline Walker Bynum, Jesus as Mother, Studies in the Spirituality of the High Middle Ages, London, England, University of California Press, 1984, pp.166-9.
[13] Γ. Χατζηαντωνίου, Εικονομάχοι στο Βυζάντιο, Κορωπί, Εκδόσεις ο «Ο Λόγος», 2007, σ.47.
[14] Fr Steven Bigham The Image of God the Father in Orthodox Theology and Iconography, σ. 1-2, 52-4, 201, 3-4, .83, 101, Ωakwood IPublications, Torrance, California, 1995.
[15] Όπως ο Ειρηναίος Λουγδούνου
[16] Δανιήλ 7.9, 13.
[17] Bigham The Image of God the Father, pp.197.
[18] Guide to Byzantine Iconography Vol 1 by Constantine Cavarnos.
[19] Acts 2:17, Joel 3:1.
[20] Εύα Αδαμτζίλογλου Ήσαν δε εκεί Γυναίκες Πολλαί, Θεσσαλονίκη, Simbo, 1997, σ. 83-108.
[21] Isaiah 55:8-9
[22] Sarah Coakley, ‘Persons’ in the ‘Social Doctrine of the Trinity’ pp.124-127.
[23] Virginia Ramey Mollenkott The Divine Feminine The Biblical Imagery of God as Female, New York, Crossroad, 1994, pp.1-8.
[24] Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας Χρηστοῦ & Σάκκος (Ἐπόπται) Μ. Βασιλείου Ἔργα 4 Ἐξαήμερος Β’ Θεσσαλονίκη, Πατερικαὶ Ἐκδόσεις Γρηγόριος ὁ Παλαμάς, 1973, σ. 85-9.
[25] Mark Wallace Finding God in the Singing River Minneapolis, Fortress Press, 2005, pp.50-2.
[26] Δευτ. 32.11-2
[27] Παροιμίες 9.
[28] Mary Grey, Introducing Feminist Images of God, UK, Sheffield Ltd, 2001, pp.101-17.
[29] Bigham The Image of God the Father, pp. 205-6.
[30] Όπως πχ για τον Νεμέσιο Εμέσης και τον μοναχό Μελέτιο.
[31] Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος Επιτροπή Βιοηθικής Κωνσταντίνου Καλλιανίδη Επ. Καθ. Μαιευτικής – Γυναικολογίας Πανεπ. Αθηνών “Γονιμοποίηση: η συνάντηση των δυο γενετικών κυττάρων” http://www.bioethics.org.gr/03_dKalianid.html
[32] Δρόμοι της Πίστης – Ψηφιακή Πατρολογία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Migne/John of Damascus_PG 94-96 Expositio fidei.pdf 47.
[33] Α΄ Ιωάννη 4:7
[34] Α΄ Θεσσαλονικείς 2.8.
[35] Ομιλία ΟΣΤ΄ υπόμνημα στο κατά Ματθ. Ευαγγέλιο 24: 16-18.
[36] Παναγιώτης Χρήστου (Επόπτης) Γρηγ. Νύσσης Έργα 7, ‘Ερμηνεία στο Άσμα Ασμάτων, Λόγος Ζ΄’ Θεσσαλονίκη, Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», 1989, σ. 237.
[37] Sarah Coakley, ‘Persons’ in the ‘Social Doctrine of the Trinity’ pp.128.
[38] Οι σκέψεις του Γρηγορίου στηρίζονται στο εδάφιο Γαλάτας 3. 28.
[39] Χρήστου Γρηγ. Νύσσης Έργα 7, ‘Ερμηνεία στο Άσμα Ασμάτων, Λόγος Ζ΄’ σ. 236, 3-10.
[40] Mary Daly, Beyond God the Father Great Britain, The Women’s Press, 1985.
[41] Ιώβ 38:28-29.
[42] Jurgen Moltmann, Τι είναι Θεολογία Σήμερα, Αθήνα, Άρτος Ζωής, 2008, σ.67.
[43] Φως στα πέρατα της γης, Τριμηνιαία Ενημερωτική Έκδοση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας, Έτος 8, Φύλλο Νο 1, Ιανουάριος, Φεβρουάριος, Μάρτιος 2008.
[44] Rolf Bouma ‘Feminist Theology: Rosemary Radford Ruether/Sallie McFague The Impact of Feminist Theology’, Boston Collaborative Encyclopaedia of Modern Western Theology, 1997, http://people.bu.edu/wwildman/WeirdWildWeb/courses/mwt/dictionary/mwt_themes_907_ruethermcfague.htm
[45] Brown, Apology to Women pp. 26-46.
[46] 5ος-6ος αιών μΧ.
[47] Mary Daly, Beyond God the Father Great Britain, The Women’s Press, 1995.
[48] Virginia Ramey Mollenkott, The Divine Feminine, NY, Crossroad, 1983, pp. 110-119.
[49] Genesis 1:27
[50] Galatians 3:28